علائم، عوارض و راه‌های درمان تستوسترون پایین در مردان و زنان

تستوسترون یکی از انواع هورمون‌های جنسی مردانه است که در تکامل دستگاه تولیدمثل و شکل‌گیری صفات مردانه نقش مهمی دارد. عموم مردم تصور می‌کنند که تستوسترون یک هورمون مختص مردان است در حالی که در بانوان نیز تولید می‌شود و بدن آن‌ها برای عملکرد طبیعی به آن نیاز دارد. مقادیر غیرطبیعی تستوسترون با بروز علائم گوناگونی همراه است. به‌عنوان مثال، تستوسترون پایین در مردان و زنان باعث بروز مواردی نظیر کاهش توده عضلانی، میل جنسی و سطح انرژی می‌شود.

ما در این مقاله به بررسی کمبود تستوسترون در مردان و زنان، علائم و راهکارهای درمان آن پرداخته‌ایم. با ما همراه باشید.

تستوسترون چیست؟

تستوسترون فراوان‌ترین هورمون جنسی مردانه است که توسط بیضه‌ها تولید می‌شود. در خانم‌ها نیز تخمدان‌ها مقادیر اندکی از این هورمون را ترشح می‌‌کنند.

نقش تستوسترون در بدن مردان

تستوسترون نقش بسیار مهمی در تکامل و عملکرد دستگاه تولیدمثل مردان دارد. این هورمون به حفظ موارد زیر کمک می‌کند:

• تراکم استخوان‌ها
• توزیع چربی
• قدرت و توده عضلانی
• رشد موهای صورت و بدن
• تولید گلبول قرمز خون
• میل جنسی
• تولید اسپرم

سطح طبیعی تستوسترون بر اساس سن

محدوده طبیعی این هورمون بر اساس سن و جنس در دو جدول زیر آورده شده است. این مقادیر برحسب نانوگرم بر دسی‌لیتر (ng/dL) اندازه‌گیری شده‌اند. مقادیر طبیعی تستوسترون ممکن است بسته به نوع آزمایش خون انجام‌شده و محل انجام آزمایش متفاوت باشد. پزشک معالج هنگام بررسی و تفسیر نتایج آزمایش خون، از محدوده ذکرشده توسط آزمایشگاه به عنوان مرجع استفاده می‌کند.

سطح تستوسترون در طول زندگی فرد دائماً تغییر می‌کند. جدول زیر مقادیر تستوسترون کل در پسران و دختران را در کودکی و دوران بلوغ نشان می‌دهد:

در جدول زیر به سطح تستوسترون کل در افراد بالغ اشاره شده است:

تستوسترون پایین در مردان (هیپوگنادیسم)

سطح تستوسترون در دوران نوجوانی و اوایل بزرگسالی به بالاترین میزان خود می‌رسد. با افزایش سن، مقدار این هورمون به‌طور تدریجی کاهش پیدا می‌یابد. میزان کاهش پس از 30 یا 40 سالگی، سالانه 1 درصد است. در مردان سالمند، ارزیابی این نکته که کاهش مقادیر تستوسترون درنتیجه افزایش سن یا یک بیماری (هیپوگنادیسم) اتفاق می‌افتد، اهمیت بالایی دارد. هیپوگنادیسم مانع از تولید مقادیر طبیعی تستوسترون می‌شود. مطابق با آئین‌نامه ارائه‌شده توسط انجمن اورولوژی آمریکا، اگر میزان تستوسترون پایین‌تر از 300 نانوگرم بر دسی‌لیتر باشد، به آن هیپوگنادیسم می‌گویند. طبق گزارش‌های ارائه‌شده از این مرکز، از هر 100 مرد، 2 نفر از آن‌ها سطح تستوسترون پایینی دارند.

علائم تستوسترون پایین در پسران در دوران بلوغ

کمبود تستوسترون در دوران بلوغ سبب بروز علائم زیر می‌شود:

• کاهش سرعت افزایش قد. در حالی که بازوها و پاهای فرد ممکن است به صورت نامتناسب با سایر قسمت‌های بدن، به رشد خود ادامه دهند.
• کاهش رشد موهای زائد ناحیه تناسلی
• کاهش رشد آلت تناسلی و بیضه‌ها
• کمتر بم‌شدن صدا
• قدرت و استقامت کمتر از حد طبیعی

علائم تستوسترون پایین در مردان

علائم کمبود تستوسترون در بزرگسالی به شکل‌های زیر بروز می‌یابند:

• کاهش توده عضلانی: تستوسترون نقش مهمی در شکل‌گیری توده‌ عضلانی دارد و کمبود این هورمون می‌تواند به طرز چشم‌گیری سبب کاهش توده عضلانی شود. با این حال، نتایج یک مطالعه که در سال 2016 انجام شد، نشان داد که کاهش توده عضلانی درنتیجه افت سطح تستوسترون، سبب تقلیل قدرت و عملکرد عضلات نمی‌شود.
• کاهش تراکم استخوانی: تستوسترون به تولید بافت استخوانی و حفظ حجم استخوان کمک می‌کند. کمبود این هورمون سبب کاهش حجم استخوان‌ها و درنتیجه افزایش احتمال شکستن آن‌ها می‌شود.
• کاهش میل جنسی: با بالا رفتن سن، میل جنسی به طور طبیعی کاهش پیدا می‌کند. اما در مردانی که سطح تستوسترون پایینی دارند، میزان کاهش میل جنسی بسیار بیشتر است.
• کاهش سطح انرژی: تستوسترون پایین می‌تواند سبب کاهش انرژی و خستگی در فرد شود. به‌طوری که، فرد ممکن است حتی پس از استراحت کافی، احساس خستگی کرده یا انگیزه او برای تحرک و فعالیت بدنی کاهش یابد.
• افزایش چربی بدن: تستوسترون پایین، سبب افزایش چربی بدن می‌شود. در برخی موارد، کمبود این هورمون در مردان ممکن است منجر به بروز ژنیکوماستی (افزایش غیرطبیعی اندازه سینه‌ها در مردان) شود.
• ریزش موی بدن: در بعضی از موارد، تستوسترون پایین سبب ریزش موهای صورت، ناحیه تناسلی و بازو و ساق پا می‌شود.
• اختلال در نعوظ: تستوسترون پایین، رسیدن به نعوظ یا حفظ آن را مختل می‌کند. با این حال، کمبود این هورمون تنها یکی از دلایل احتمالی اختلال نعوظ است و عواملی نظیر استرس و اضطراب، سیگار کشیدن، فشار خون بالا و دیابت نیز می‌توانند در این زمینه نقش داشته باشند.
• کاهش اندازه بیضه: در مردانی که سطح تستوسترون پایینی دارند، اندازه بیضه‌ها کوچک می‌شود و این هیچ ارتباطی به قرارگرفتن در هوای سرد ندارد. همچنین، در این افراد کیسه بیضه نرم‌تر از حد طبیعی است.
• کاهش مقدار مایع منی: مایع منی بخش عمده‌ای از محتویات انزال مردان را تشکیل می‌دهد. تستوسترون نقش مهمی در تحریک ترشح مایع منی دارد. بنابراین، مقادیر پایین مایع منی می‌تواند نشان‌دهنده سطوح پایین این هورمون باشد. مایع منی حرکت اسپرم به سمت تخمک را تسهیل می‌کند و کاهش مقدار آن می‌تواند به مشکلات باروری منتهی شود.
• اختلال خواب: کمبود تستوسترون می‌تواند فرایند به خواب رفتن و در خواب ماندن را با چالش روبه‌رو کند. سطوح پایین این هورمون در مردان مبتلا به آپنه خواب شایع است. آپنه خواب اختلالی است که در آن نفس کشیدن در حین خواب به‌طور مکرر قطع می‌شود.
• تغییرات و نوسانات خلقی: نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهند، افرادی که به کمبود تستوسترون دچارند از علائمی مانند کاهش تمرکز، تحریک‌پذیری و افسردگی رنج می‌برند.

علت تستوسترون پایین در مردان

علل شایع هیپوگنادیسم شامل موارد زیر است:

• بیماری‌های ژنتیکی
• بیضه نزول‌نکرده
• التهاب بیضه ناشی از بیماری اوریون
• تجمع بیش از حد آهن در بدن
• آسیب به بیضه‌ها
• شیمی‌درمانی و پرتودرمانی
• اختلالات غده هیپوفیز
• بیماری‌های التهابی
• ایدز
• داروها
• چاقی
• بالا رفتن سن

نقش تستوسترون در بانوان

تستوسترون یکی از چند هورمون جنسی مردانه است که در بانوان نیز تولید می‌شود. با این وجود، درصد بالایی از این هورمون در تخمدان‌ها به نوعی هورمون جنسی زنانه تبدیل می‌شود. به نظر می‌رسد تستوسترون اثرات قابل توجهی روی موارد زیر داشته باشد:

• عملکرد تخمدان‌ها
• استحکام استخوان‌ها
• رفتار جنسی ازجمله میل جنسی (البته نتایج بررسی‌ها در این زمینه هنوز قابل اتکا نیستند.)

نکته: تعادل میان تستوسترون (به همراه سایر هورمون‌های مردانه) و استروژن برای عملکرد بهینه تخمدان‌ها ضروری است.

علائم تستوسترون پایین در خانم‌ها

شایع‌ترین علائم کمبود تستوسترون در خانم‌ها عبارتند از:

• ریزش موی بدن
• کاهش توده عضلانی
• کاهش میل جنسی
• کاهش سطح انرژی و احساس خستگی
• افزایش چربی بدن
• کاهش تراکم استخوانی

علاوه‌بر این، خانم‌ها ممکن است علائم زیر را نیز تجربه کنند:

• گر گرفتگی: اگرچه بسیاری از افراد نوسانات میزان استروژن در دوران یائسگی را تنها علت گر گرفتگی می‌دانند، مقادیر پایین تستوسترون نیز می‌تواند سبب بروز این حالت شود.
• سیکل‌های قاعدگی نامنظم: تستوسترون پایین می‌تواند باعث شود تعادل هورمونی برهم بریزد. درنتیجه، بانوان شاهد چرخه‌های قاعدگی کوتاه‌تر یا بلندتر از متوسط دوره طبیعی آن (28 روز) خواهند بود.
• خشکی واژن: این عارضه در دوران یائسگی و پس از آن شایع است. با این حال، ممکن است در هر سنی در فرد ایجاد شود. معمولاً علت این عارضه سطح پایین استروژن است اما تستوسترون پایین نیز می‌تواند محرک این وضعیت باشد.
• آنمی (کم‌خونی): تستوسترون به فرآیند تولید گلبول‌های قرمز سالم خون کمک می‌کند. سطوح پایین این هورمون می‌تواند به آنمی منتهی شود. آنمی نوعی اختلال خونی است که در آن تعداد گلبول‌های قرمز خون کاهش پیدا می‌کند. علامت اصلی این اختلال، خستگی است. نتایج یک مطالعه قدیمی در سال 2006 نشان می‌دهد، بانوان بالای 65 سال با میزان تستوسترون پایین، سطح هموگلوبین پایین‌تری دارند و خطر بروز آنمی در آن‌ها بیشتر است.

علل تستوسترون پایین در خانم‌ها

• بالا رفتن سن
• برداشتن تخمدان‌ها
• درمان با استروژن‌
• نارسایی غده فوق کلیه
• اختلالات خوردن

آزمایش هورمون تستوسترون

آزمایش خون به‌منظور اندازه‌گیری مقدار تستوسترون، معمولاً در ساعات اولیه صبح که میزان این هورمون در بالاترین سطح است، انجام می‌شود. گاهی اوقات بنابر صلاحدید پزشک، ممکن است آزمایش خون مجدداً صورت بگیرد.

موارد زیر در آزمایش خون، مورد بررسی قرار می‌گیرند:

• سطح تستوسترون کل: نمونه‌گیری این آزمایش باید قبل از ظهر در دو زمان متفاوت انجام شود؛ زیرا سطح تستوسترون در زمان‌های دیگر روز پایین‌تر است. اگر فرد بیمار باشد، پزشک به او توصیه می‌کند انجام آزمایش را تا زمان بهبودی به تعویق بیندازد؛ چراکه ممکن است روی نتیجه آزمایش اثر بگذارد.
• هورمون لوتئینه‌کننده (LH): این تست برای یافتن علت تستوسترون پایین انجام می‌شود. هورمون LH، چگونگی تولید تستوسترون در بدن را کنترل می‌کند. مقادیر غیرطبیعی LH، ممکن است نشانه اختلال در غده هیپوفیز باشد.
• سطح پرولاکتین خون: اگر سطح پرولاکتین خون بالا باشد، پزشک ممکن است برای اطمینان از صحت نتیجه آزمایش، دستور دهد آزمایش تکرار شود. علاوه‌بر این، سطح بالای پرولاکتین امکان دارد نشانه وجود تومور یا مشکلات غده هیپوفیز باشد.
• هموگلوبین خون: قبل از این آزمایش، پزشک ممکن است دنبال دلایل دیگری برای هموگلوبین پایین، مانند آپنه خواب (وقفه تنفسی) یا استعمال دخانیات باشد.

راهکارهای درمانی برای افزایش تستوسترون

درمان جایگزینی تستوسترون (TRT)، رایج‌ترین درمان موجود برای کمبود این هورمون است که انواع گوناگونی دارد. نظیر:

• ژل پوستی: این ژل باید روزانه طبق دستور پزشک، روی پوست تمیز و خشک استفاده شود. توجه کنید که این ژل نباید از طریق تماس پوستی به سایرین منتقل شود.
• تزریق عضلانی: هر دوز از این آمپول‌ها باید هر یک تا دو هفته داخل عضله تزریق شوند. نوعی دیگر از این آمپول‌ها اثر طولانی‌مدت دارند و تا ده هفته در بدن باقی می‌مانند. علاوه‌بر این، انواع دیگری از این آمپول‌ها که به صورت زیرجلدی تزریق می‌شوند نیز موجود است.
• پچ پوستی: این پچ‌ها باید به‌صورت روزانه روی پوست قرار داده شوند. به‌منظور جلوگیری از بروز واکنش‌های پوستی، محل قرارگیری این پچ‌ها روی بدن باید به‌صورت روزانه تغییر کند.
• پِلِت تستوسترون: در این روش، پلت‌ها هر 3 تا 6 ماه، در زیر پوست قرار داده می‌شوند. پلت‌ها ذرات کروی حاوی دارو هستند که به‌طور مداوم و طولانی‌مدت تستوسترون بدن را فراهم می‌کنند.
• قرص دهانی (بوکال): این‌ها قرص‌هایی چسبنده هستند که باید دوبار در روز روی لثه‌ها قرار بگیرند. محتوای این قرص‌ها به‌سرعت و از طریق لثه‌ها وارد جریان خون می‌شود.
• ژل بینی: از این نوع ژل باید روزانه سه مرتبه در هرکدام از سوراخ‌های بینی استفاده شود.
• تستوسترون خوراکی: به قرص خوراکی این هورمون، آندکانوات می‌گویند و برای افرادی تجویز می‌شود که تستوسترون پایین در آن‌ها ناشی از اختلالاتی مانند سندرم کلاین فلتر (نوعی اختلال ژنتیکی) یا تومورهایی که عملکرد غده هیپوفیز را مختل می‌کنند، است.

آمپول تستوسترون انانتات

از این دارو برای مردانی استفاده می‌شود که بدن آن‌ها به اندازه کافی تستوسترون تولید نمی‌کند. این دارو به صورت عضلانی و هر یک تا چهار هفته طبق دستور پزشک تزریق می‌شود. به‌هیچ‌وجه نباید این دارو را داخل ورید تزریق کرد. میزان دوز مصرفی از این آمپول به عوامل گوناگونی مانند وضعیت بیماری، سطح تستوسترون خون و پاسخ بدن به این نوع درمان بستگی دارد.

تغییر سبک زندگی برای افزایش میزان تستوسترون

• داشتن خواب کافی
• داشتن رژیم غذایی متعادل
• کاهش وزن
• داشتن فعالیت بدنی منظم
• کاهش استرس
• مصرف انواع ویتامین و مکمل‌ها
• خودداری از مصرف الکل و مواد مخدر

ویتامین D

بسیاری از ویتامین‌ها مانند ویتامین دی در تنظیم سطح تستوسترون نقش دارند. قرار گرفتن در معرض تابش مستقیم نور خورشید به‌مدت 15 دقیقه در روز به کنترل سطح ویتامین دی کمک می‌کند. مواد غذایی دارای سطوح بالای ویتامین دی شامل ماهی سالمون، غلات و شیر غنی‌شده است.

خطرات تستوسترون‌درمانی

عوارض درمان جایگزینی تستوسترون شامل موارد زیر است:

• پوست چرب یا ظهور آکنه
• ورم مچ پا به‌دلیل احتباس اندک مایعات در بدن
• تحریک پروستات که ممکن است باعث بروز علائم ادراری نظیر مشکل در ادرار کردن شود
• افزایش سایز پستان‌ها و حساسیت غیرطبیعی آن‌ها به لمس
• تشدید آپنه خواب
• بیضه‌هایی با اندازه کوچکتر از حد طبیعی
• تحریکات پوستی (در صورت استفاده از تستوسترون‌درمانی موضعی)

شواهدی مبنی بر افزایش احتمال حمله قلبی یا سکته مغزی در اثر مصرف تستوسترون نیز وجود دارد.  طبق نظر متخصصان، معایب و مزایای درمان بلندمدت با تستوسترون ناشناخته است؛ چراکه هنوز مطالعه بالینی گسترده در این زمینه انجام نشده است.

تأثیر تستوسترون روی ورزشکاران

استروئیدهای آنابولیک از مشتقات مصنوعی تستوسترون محسوب می‌شوند. برخی از بدن‌سازان و ورزشکاران برای عضله‌سازی و بهبود عملکرد ورزشی خود از این استروئیدها استفاده می‌کنند. ورزشکاران استروئیدهای آنابولیک را به‌صورت موضعی (ژل و کرم)، خوراکی و تزریق داخل عضلانی مصرف می‌کنند. دوز این محصولات 10 تا 100 برابر بیشتر از دوز تجویزی برای درمان تستوسترون پایین است.

سوء مصرف استروئیدهای آنابولیک در بلندمدت ممکن است به عوارض جسمی متعددی منتهی شود. ریزش مو با الگوی مردانه و بزرگ‌شدن سینه در مردان ازجمله عوارض برگشت‌ناپذیر مصرف نادرست استروئیدهای آنابولیک در آقایان به شمار می‌روند.

سخن پایانی

نقش هورمون تستوسترون در مردان تنها به افزایش توده عضلانی محدود نمی‌شود. وجود مقادیر طبیعی این هورمون در تمام مراحل زندگی، از دوران جنینی تا بزرگسالی، برای سلامت عمومی بدن ضروری است. مقادیر غیرطبیعی تستوسترون می‌تواند در هر فردی، فارغ از جنسیت، اتفاق بیفتد. کاهش سطح این هورمون با بالا رفتن سن، طبیعی است. با این حال در برخی موارد ممکن است تستوسترون پایین درنتیجه یک بیماری یا وضعیت پزشکی به وجود آید. برخی داروها می‌توانند در بهبود مقادیر پایین این هورمون نقش داشته باشند. از آنجایی که مصرف این داروها ممکن است با عوارضی همراه باشد، پیش از شروع درمان، مشورت با پزشک و بررسی مزایا و معایب آن ضرورت دارد.

تجربه شما

آیا تا به امروز درباره علائم و نشانه‌های تستوسترون پایین اطلاعات کافی داشتید؟ آیا تا به حال این نشانه‌ها را در اطرافیان‌تان مشاهده کرده‌اید؟ آن‌ها برای درمان این وضعیت چه اقداماتی انجام داده‌اند؟ اگر در این زمینه تجربه‌ای دارید با ما به اشتراک بگذارید.

تیم نویسندگان

شهره اسمعیلی

شهره اسمعیلی دانش‌آموخته رشته زیست‌شناسی سلولی-مولکولی گرایش میکروبیولوژی از دانشگاه تهران است. او پس از اخذ مدرک کارشناسی به کشور آلمان مهاجرت نموده و در رشته بیوشیمی در دانشگاه Ludwig Maximillian University of Munich (LMU) در مقطع کارشناسی ارشد به تحصیل پرداخت. وی به‌مدت سه سال سابقه کار در مؤسساتی همچون Helmholtz Diabetes Center (HDC) وBavarian NMR Center (BNMRZ) در مونیخ آلمان را دارد. در HDC او روی پروژه potential mechanisms of exercised-induced improvements on diabetic dyslipidemia کار می‌کرد. در BNMRZ او در گروه Biomolecular NMR spectroscopy و در پروژه تحقیقاتیinvestigation of biomolecular structure of the hepatitis B virus مشارکت نمود. نتیجه همکاری او با گروه Biomolecular NMR Spectroscopy انتشار مقاله‌ای تحت عنوان « Introducing adjuvant-loaded particulate hepatitis B core antigen as an alternative therapeutic hepatitis B vaccine component » در ژورنال JHEP reports در سال 2024 شد.

مقالات:
https://doi.org/10.1016/j.jhepr.2023.100997

مهدیه بهشادفر

• انواع ویتامین‌های گروه ب و نقش آن‌ها در سلامت بدن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید
• زخم معده + مهم‌ترین علل، علائم و راه‌های درمان آن
• 14 خواص چای سبز برای سلامت پوست و مو