اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) چیست؟ علائم، علل و راه‌های درمان آن

اختلال استرس پس از سانحه نوعی وضعیت روانی است که در پی وقوع یک حادثه سهمگین و آسیب‌زا بروز پیدا می‌کند. ازجمله این وقایع می‌توان به جنگ، تصادفات شدید جاده‌ای و اتفاقات ناگوار دیگری مانند زورگیری و سرقت اشاره نمود. یک تصویر یا یک صدا می‌تواند سبب شود تا افراد مبتلا به PTSD دوباره به یاد ترومایی که پشت سر گذاشته‌اند بیفتند؛ به همین دلیل ممکن است این افراد از صحبت درباره تجربیات تلخشان خودداری کنند. اما باید دانست که فرار از این مشکل دردی را دوا نمی‌کند. شناخت علائم PTSD و همچنین افزایش اگاهی نسبت به راه‌های درمانی موجود برای این اختلال می‌تواند به بهبود وضعیت مبتلایان کمک بسیاری کند.

در این مقاله به بررسی جنبه‌های گوناگون اختلال استرس پس از سانحه، از عوامل بروز تا علائم و نیز راهکارهای درمانی آن می‌پردازیم. با ما همراه باشید.

اختلال استرس پس از سانحه چیست؟

اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) وضعیتی است که پس از تجربه یک حادثه شوکه‌کننده، ترسناک و خطرناک در فرد ایجاد می‌شود. احساس ترس به‌هنگام تجربه یک موقعیت آسیب‌زا (تروما) یا پس‌از آن کاملاً طبیعی است. ترس بخشی از واکنش «ستیز و گریز» بدن بوده و به افراد کمک می‌کند تا در زمان رویارویی با هرگونه آسیب احتمالی، مناسب‌ترین تصمیم را برای رفع خطر بگیرند. افراد ممکن است طیف وسیعی از احساسات را پس از تروما تجربه کنند. بسیاری از افراد با گذر زمان بهبود می‌یابند؛ اما کسانی‌که علی‌رغم گذشت مدت‌زمان طولانی از واقعه آسیب‌زا همچنان از علائم روانی ناشی از آن رنج می‌برند، ممکن است به اختلال استرس پس از سانحه مبتلا شده باشند.

علت بروز اختلال استرس پس از سانحه

هر موقعیت آسیب‌زایی می‌تواند سبب بروز PTSD در افراد می‌شود. ازجمله:

• تصادفات جاده‌ای شدید
• تجاوز جنسی، زورگیری یا سرقت
• مشکلات جدی سلامتی
• زایمان
• مشاهده زخمی‌شدن یا کشته‌شدن افراد دیگر
• زندگی در مناطق جنگی به عنوان سرباز یا قربانیان جنگ
• بلایای طبیعی مانند آتش‌سوزی جنگل‌ها، سیل یا زلزله

ممکن است اختلال استرس پس از سانحه بلافاصله پس از تجربه یک تروما رخ دهد یا اینکه علائم آن هفته‌ها، ماه‌ها یا حتی سال‌ها پس از آن رویداد ظاهر شوند.

طبق آمار، از هر سه نفری که یک حادثه ناگوار را تجربه می‌کنند، یک نفر به PTSD دچار می‌شود. بااین‌حال، علت دقیق اینکه چرا برخی از افراد به این اختلال دچار می‌شوند و برخی دیگر خیر، هنوز به طور واضح مشخص نیست.

اگرچه تجربیاتی مانند شکست عاطفی یا از دست دادن شغل می‌توانند بسیار تلخ باشند، با این حال هیچ‌کدام از این تجربیات به‌طور معمول نمی‌توانند سبب بروز اختلال استرس پس از سانحه شوند.

نکته: PTSD تنها اختلال روانی ناشی از تجربه وقایع آسیب‌زا نیست و اختلالاتی نظیر افسردگی و اضطراب نیز می‌توانند به همان اندازه شایع باشند. افسردگی، اختلال اضطراب فراگیر، اختلال استرس پس از سانحه و آگورافوبیا (یا گذرهراسی؛ نوع نادری از اختلالات اضطرابی است که زمانی رخ می‌دهد که فرد در یک مکان عمومی یا شلوغ که فرار از آن دشوار است یا ممکن است کمک به‌راحتی در دسترس نباشد، قرار بگیرد) ازجمله شایع‌ترین اختلالاتی هستند که ممکن است بر اثر تجربه وقایع آسیب‌زا در فرد ایجاد شوند.

علائم اختلال استرس پس از سانحه

علائم و نشانه‌های PTSD معمولاً ظرف یک ماه پس از وقوع اتفاق ناگوار ظاهر می‌شوند. بااین‌حال، در برخی موارد ممکن است این علائم حتی تا سال‌ها پس از واقعه بروز پیدا نکنند. این علائم می‌توانند سبب بروز مشکلاتی جدی در زندگی اجتماعی، شغلی و عاطفی فرد شوند و در توانایی او برای انجام کارهای روزمره اختلال ایجاد کنند.

علائم اختلال استرس پس از سانحه به طور معمول به ۴ نوع تقسیم می‌شوند:

• خاطرات آزاردهنده
• اجتناب کردن
• تغییرات منفی در تفکر و خلق‌و‌خو
• تغییر در واکنش‌های احساسی و فیزیکی

نکته: این علائم ممکن است در گذر زمان یا حتی از فردی به فرد دیگر متفاوت باشند.

1) خاطرات آزاردهنده

علائم خاطرات آزاردهنده شامل موارد زیر می‌شود:

• مرور ناخواسته و مکرر خاطرات مربوط به اتفاق ناراحت‌کننده
• بازسازی ذهنی تروما به‌نحوی که گویی مجدداً در حال رخ‌دادن است
• کابوس‌هایی با محوریت واقعه آسیب‌زا
• پریشانی شدید عاطفی یا واکنش‌های فیزیکی به هر آنچه که شما را به یاد آن تروما می‌اندازد

2) اجتناب

در این حالت افراد از صحبت‌کردن و یا حتی فکرکردن به اتفاقی که سبب بروز PTSD در آن‌ها شده است، خودداری می‌کنند. همچنین دوری از برخی مکان‌ها، فعالیت‌ها یا افرادی که آن‌ها را به یاد ترومایشان می‌اندازد نیز در این دسته جای می‌‌گیرند.

3) بروز تغییرات منفی در نحوه تفکر و خلق‌و‌خو

افراد ممکن است تغییرات زیر را در نحوه تفکر و خلق‌و‌خوی خود مشاهده کنند:

• تفکرات منفی درباره خود، سایر افراد و جهان هستی
• احساس ناامیدی درباره آینده
• مشکلات حافظه نظیر به خاطر نیاوردن ابعاد مهم تروما
• مشکل در حفظ روابط نزدیک با افراد
• احساس جدایی از خانواده و دوستان
• احساس بی‌علاقگی نسبت به فعالیت‌هایی که پیش از این برای آن‌ها لذت بخش بوده است
• داشتن مشکل در تجربه احساسات مثبت
• بی‌حسی عاطفی

4) تغییر در واکنش‌های احساسی و فیزیکی

علائم ناشی از بروز تغییر در واکنش‌های احساسی و فیزیکی شامل موارد زیر است:

• به‌راحتی وحشت‌زده شدن یا ترسیدن در موقعیت‌های گوناگون
• در حالت آماده‌باش بودن
• رفتارهای خود ویرانگر مانند رانندگی با سرعت بالا
• مشکلات خواب
• عدم تمرکز
• زودرنجی، خشم و رفتارهای تهاجمی
• احساس گناه یا شرم شدید

علائم و نشانه‌های تغییر در واکنش‌های احساسی و فیزیکی در کودکان ۶ ساله و کمتر شامل موارد زیر است:

• بازسازی واقعه آسیب‌زا یا ابعادی از آن حتی به‌هنگام بازی
• دیدن کابوس‌های مرتبط یا غیرمرتبط با تروما

شدت علائم اختلال استرس پس از سانحه چقدر است؟

افراد ممکن است در موقعیت استرس‌زا یا در مواجهه با مواردی که یادآور ترومای آن‌ها است، علائم PTSD را با شدت بیشتری تجربه کنند. به‌عنوان مثال، شنیدن صدای اگزوز ماشین امکان دارد سبب زنده‌شدن خاطرات تلخ جنگ در افراد شود یا اینکه دیدن گزارشی با موضوع تجاوز جنسی در اخبار، خاطرات مربوط به تجربیات مشابه را برای آن‌ها تداعی کند.

تشخیص اختلال استرس پس از سانحه

اختلال استرس پس از سانحه، حداقل تا یک ماه پس از زمان وقوع حادثه آسیب‌زا قابل تشخیص نیست. اگر هرگونه علامتی دال بر وجود PTSD مشاهده شود آنگاه پزشک شرح حال کامل پزشکی فرد را گرفته و معاینه فیزیکی او را آغاز می‌کند. اگرچه برای تشخیص این اختلال هیچ نوع تست آزمایشگاهی‌ای وجود ندارد، با این حال پزشک ممکن است برخی از آزمایش‌ها را برای حذف احتمال وجود بیماری‌های جسمی تجویز کند.

اگر هیچ‌گونه بیماری جسمانی وجود نداشته باشد، فرد به یک روان‌پزشک یا روان‌شناس ارجاع داده می‌شود. روان‌پزشکان و روان‌شناسان برای تشخیص وجود اختلال استرس پس از سانحه یا سایر اختلالات روانی، از ابزارهای ارزیابی طراحی‌شده و مصاحبه‌ به‌صورت اختصاصی، استفاده می‌کنند.

پزشک باتوجه به علائم گزارش‌شده و هرگونه مشکلی که به دنبال بروز علائم سبب اختلال در عملکرد فرد شده است، احتمال وجود PTSD را بررسی می‌کند.

اختلال استرس پس از سانحه در کودکان و نوجوانان

کودکان و نوجوانان در زمان ابتلا به اختلال استرس پس از سانحه علائمی مشابه با بزرگسالان را تجربه می‌کنند. کودکان در سنین پایین ممکن است پریشانی و ناراحتی خود را به شیوه‌ای متفاوت نشان دهند. به‌عنوان مثال، آن‌ها ممکن است واقعه اتفاق‌افتاده را از طریق انجام بازی‌های تکراری بازسازی کنند. بسیاری از کودکان ممکن است به جای کابوس‌هایی مرتبط با تروما، خواب‌هایی ترسناک با محتوایی نامشخص ببینند. همچنین آن‌ها ممکن است علاقه خود را به بازی از دست بدهند، از نظر اجتماعی منزوی شده یا پرخاشگری کنند.

نزدیک به یک‌سوم از کودکانی که یک تروما را تجربه می‌کنند به اختلال استرس پس از سانحه مبتلا می‌شوند. ازجمله مشکلاتی که در کنار PTSD ممکن است در کودکان ایجاد شود می‌توان به اضطراب، افسردگی، اختلال نافرمانی و اختلال کم‌توجهی-بیش‌فعالی اشاره کرد. علاوه‌بر این، در نوجوانان و جوانان ممکن است علائمی مانند میل به خودکشی یا سوءمصرف الکل و مواد مخدر نیز مشاهده شود.

درمان اختلال استرس پس از سانحه

هدف از درمان PTSD، کاهش علائم فیزیکی و احساسی ناشی از آن، بهبود عملکرد روزانه و کمک به فرد برای مدیریت هرچه بهتر وقایعی است که باعث بروز این اختلال شده‌اند. درمان اختلال استرس پس از سانحه شامل روان‌درمانی و دارو درمانی است.

1) دارو درمانی

پزشکان از داروهای ضدافسردگی خاصی برای درمان اختلال استرس پس از سانحه و کنترل احساس اضطراب و علائم مرتبط با آن استفاده می‌کنند. ازجمله این داروها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مهارکننده‌های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRIs) مانند سیتالوپرام، فلووکسامین، فلوکستین، پاروکستین و سرترالین
• داروهای ضدافسردگی سه‌حلقه‌ای مانند آمی‌تریپتیلین و ایزوکربوکسازید
• داروهای تثبیت‌کننده خلق مانند دی والپروئکس و لاموتریژین
• داروهای آنتی‌سایکوتیک آتیپیکال مانند آریپیپرازول و کوئتیاپین

گاهی از برخی از داروهای کاهنده فشار خون برای کنترل بعضی از علائم این اختلال استفاده می‌شود. ازجمله این داروها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پرازوسین برای از بین بردن کابوس‌های شبانه
• کلونیدین برای رفع مشکلات خواب
• پروپرانولول برای کمک به کنترل مرور تروما

متخصصان مصرف آرام‌بخش‌هایی نظیر لورازپام یا کلونازپام را برای اختلال استرس پس از سانحه توصیه نمی‌کنند؛ زیرا طبق بررسی‌های انجام‌شده مصرف این نوع داروها نه‌تنها تأثیری در درمان این اختلال ندارد، بلکه ممکن است سبب ایجاد اعتیاد در فرد شود.

2) رفتار درمانی شناختی

رفتار درمانی شناختی شاخه‌ای از روان‌درمانی است و برای درمان اختلال استرس پس از سانحه نیز استفاده می‌شود. ازجمله متدهایی که در این دسته قرار می‌گیرند می‌توان موارد زیر را نام برد:

• روش درمانی پردازش شناختی
• تکنیک مواجه درمانی
• حساسیت‌زدایی از طریق حرکت چشم و پردازش مجدد

درمان پردازش شناختی

در این روش درمانگر به فرد کمک می‌کند تا احساسات و باورهای منفی ناشی از تروما را بهتر بشناسد. با این کار فرد می‌تواند احساسات و عواطف ناراحت‌کننده خود را بهتر مدیریت کند.

تکنیک مواجهه درمانی

در تکنیک مواجهه درمانی درمانگر به فرد کمک می‌کند تا تحت شرایط امن و کنترل‌شده‌ای با خاطرات ناشی از تروما روبه‌رو شود و با آن‌ها کنار بیاید. به‌عنوان مثال، از واقعیت مجازی برای کمک به کهنه‌سربازان مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه استفاده می‌شود تا این افراد طی پروسه درمان بتوانند خاطرات میدان جنگ را در شرایطی امن و کنترل‌شده مجدد تجربه کنند.

حساسیت‌زدایی از طریق حرکت چشم و پردازش مجدد

این متد درمانی باعث می‌شود که فرد خاطرات مربوط به تروما را مجدد پردازش کرده و آن‌ها را به شیوه دیگری تجربه کند. ممکن است فرد در طول جلسات درمانی متوجه بروز تغییراتی در افکار، خاطرات و احساسات خود شود. امکان دارد پس از چندین جلسه درمانی، فرد بتواند به‌هنگام رویارویی با احساسات منفی خود عملکرد بهتری داشته باشد.

گروه درمانی

در این روش افرادی با تروماهای مشابه در یک گروه قرار می‌گیرند و تجربیات خود را در یک محیط امن به اشتراک می‌گذارند. اعضای گروه به یکدیگر کمک می‌کنند تا متوجه شوند اغلب افراد در موقعیت‌های مشابه، به شیوه یکسانی واکنش نشان می‌دهند و احساسات مشابهی دارند.
در مواردی خانواده‌درمانی نیز ممکن است بسیار کمک‌کننده باشد. چراکه رفتار و پریشانی‌های فردی که دچار PTSD است می‌تواند کل اعضای خانواده را تحت تأثیر قرار دهد.

تأثیر اختلال استرس پس از سانحه بر زندگی افراد

اختلال استرس پس از سانحه می‌تواند سبب بروز مشکلاتی در فرد شود و زندگی او را تحت تأثیر قرار دهد. ازجمله این مشکلات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مصرف الکل و مواد مخدر
• اضطراب
• افسردگی
• داشتن افکاری درباره آسیب‌زدن به خود یا دیگران
• داشتن مشکل در محل کار یا روابط شخصی

همچنین ممکن است در کودکان مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه موارد زیر مشاهده شوند:

• وابستگی بیش از حد به یکی از والدین یا فرد دیگر
• ناتوانی در صحبت کردن
• شب ادراری

تفاوت اختلال استرس پس از سانحه و پاسخ طبیعی به تروما

به‌دنبال وقوع یک اتفاق ناراحت‌کننده مانند بلایای طبیعی، سوانح رانندگی، حملات تروریستی یا درگیری‌های فیزیکی تقریباً همه افراد حداقل برخی از علائم اختلال استرس پس از سانحه را تجربه می‌کنند.

هنگامی‌که احساس امنیت و اعتماد افراد خدشه‌دار می‌شود، تجربه احساساتی نظیر عدم تعادل روانی، جدایی از دیگران یا کرختی کاملاً طبیعی است. همچنین امکان دارد فرد کابوس ببیند، احساس ترس داشته باشد یا نتواند از فکر کردن به آن اتفاق دست بردارد. این موارد واکنش‌های طبیعی انسان به تروما است.

در بسیاری از افراد این علائم موقتی بوده و ممکن است فقط برای چند روز تا چند هفته ادامه داشته باشند و به‌تدریج برطرف شوند. اما در افرادی که به PTSD مبتلا هستند، با گذر زمان علائم از بین نمی‌روند و شدیدتر می‌شوند.

پذیرش موقعیت و دریافت حمایت

اگر استرس و سایر مشکلات ناشی از ترومایی که تجربه کرده‌اید زندگی شما را تحت تأثیر قرار داده است، با یک متخصص مشورت کنید. همچنین توصیه می‌شود موارد زیر را در برنامه روزانه خود بگنجانید:

• پروسه درمان را جدی بگیرید: اگرچه ممکن است مدت‌زمانی طول بکشد تا بتوانید اثرات مثبت مصرف دارو یا تکنیک‌های روان‌درمانی را به‌وضوح مشاهده کنید، ولی بدانید که این راهکارهای درمانی مؤثر هستند و افراد پس از مدتی بهبود می‌یابند. بنابراین بهتر است دائم به خودتان یادآوری کنید که بهبودی زمان‌بر است. برنامه درمانی خود را دنبال کنید و به شکل منظم با پزشک خود در ارتباط باشید تا در صورت لزوم راهنمایی‌های لازم را از وی دریافت کنید.
• درباره اختلال استرس پس از سانحه بیشتر بیاموزید: افزایش آگاهی در این زمینه می‌تواند به شما درباره آنچه احساس می‌کنید درک بهتری بدهد و در نتیجه سازگاری بهتری با شرایط خود داشته باشید.
• سبک زندگی سالمی داشته باشید: به اندازه کافی استراحت کنید، رژیم غذایی سالمی داشته باشید و ورزش کنید. بهتر است مصرف کافئین و نیکوتین را که سبب تشدید اضطراب می‌شوند، قطع کرده یا به حداقل برسانید.
• از خوددرمانی پرهیز نکنید: روی‌آوردن به الکل یا مواد مخدر برای سرکوب احساسات منفی، رویکرد سالمی نیست.زیرا ممکن است ممکن است مشکلات دیگری را نیز به وجود بیاورد یا حتی با درمان‌های مؤثر تداخل ایجاد کند و از درمان کامل PTSD جلوگیری کند.
• با دیگران در ارتباط باشید: سعی کنید زمانی را با افراد دلسوز و حامی مثل اعضای خانواده و دوستانتان بگذرانید. لازم نیست حتماً درباره آنچه برایتان رخ داده است با دیگران صحبت کنید. گذراندن وقت با کسانی که دوست‌تان دارند می‌تواند مایه تسلی و آرامش خاطر شما باشد.
• اضطراب را از خودتان دور کنید: زمانی که احساس تشویش و نگرانی دارید بهتر است خودتان را با فعالیت‌هایی مانند پیاده‌روی سرگرم کنید.

سخن پایانی

اختلال استرس پس از سانحه بعد از تجربه یا مشاهده یک تروما ایجاد می‌شود. این اختلال می‌تواند اثرات مخربی روی سلامت روان و جسم فرد بر جای بگذارد. از مهم‌ترین علائم PTSD می‌توان به خاطرات آزاردهنده و بروز تغییراتی در واکنش‌های احساسی و فیزیکی فرد اشاره کرد. این اختلال می‌تواند روند عادی زندگی افراد را تغییر دهد و فعالیت‌های روزمره آن‌ها را مختل کند. بااین‌حال امروزه با پیشرفت علم روانشناسی راه‌های درمانی گوناگونی برای این اختلال وجود دارد و افراد می‌توانند با مراجعه به متخصص و شروع روند درمان شاهد بهبود شرایط خود باشند.

از تجربه خودتان بگویید 

آیا در اطرافیانتان کسی را می‌شناسید که به اختلال استرس پس از سانحه مبتلا باشد؟ کدام یک از علائم در آن‌ها پررنگ‌تر ظاهر شده است؟ برای درمان این اختلال با چه چالش‌ایی روبه‌رو بوده‌اند؟ از چه روش‌های درمانی برای بهبود این وضعیت بهره گرفته‌اند؟ اگر در این زمینه اطلاعاتی دارید با ما به اشتراک بگذارید.

تیم نویسندگان

شهره اسمعیلی

شهره اسمعیلی دانش‌آموخته رشته زیست‌شناسی سلولی-مولکولی گرایش میکروبیولوژی از دانشگاه تهران است. او پس از اخذ مدرک کارشناسی به کشور آلمان مهاجرت نموده و در رشته بیوشیمی در دانشگاه Ludwig Maximillian University of Munich (LMU) در مقطع کارشناسی ارشد به تحصیل پرداخت. وی به‌مدت سه سال سابقه کار در مؤسساتی همچون Helmholtz Diabetes Center (HDC) وBavarian NMR Center (BNMRZ) در مونیخ آلمان را دارد. در HDC او روی پروژه potential mechanisms of exercised-induced improvements on diabetic dyslipidemia کار می‌کرد. در BNMRZ او در گروه Biomolecular NMR spectroscopy و در پروژه تحقیقاتیinvestigation of biomolecular structure of the hepatitis B virus مشارکت نمود. نتیجه همکاری او با گروه Biomolecular NMR Spectroscopy انتشار مقاله‌ای تحت عنوان « Introducing adjuvant-loaded particulate hepatitis B core antigen as an alternative therapeutic hepatitis B vaccine component » در ژورنال JHEP reports در سال 2024 شد.

مقالات:
https://doi.org/10.1016/j.jhepr.2023.100997

دکتر مهدیه بهشادفر

• انواع ویتامین‌های گروه ب و نقش آن‌ها در سلامت بدن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید
• زخم معده + مهم‌ترین علل، علائم و راه‌های درمان آن
• 14 خواص چای سبز برای سلامت پوست و مو