اگر بخواهیم فهرستی درباره شرایط و بیماریهای شایع بین خانمها تهیه کنیم، باید بگوییم که کیست تخمدان در ابتدای این فهرست قرار میگیرد. کیستهای تخمدان تا حدی شایع هستند که اصلاً بعید نیست یکی از دوستان یا اعضای خانواده به شما بگویند که در مقطعی از زندگیشان آن را تجربه کردهاند. به همین دلیل در صورت مواجهه با چنین شرایطی نگران نباشید. مهمترین اقدام برای رفع نگرانی، مراجعه به پزشک متخصص زنان است تا بدانید مبتلا به چه نوع کیستی هستید و مطابق با آن، برنامه درمانی خود را پیگیری کنید. ما در این مقاله به بررسی کیستهای تخمدان، انواع و روشهای درمان آنها پرداختهایم. با ما همراه باشید.
تخمدان چیست؟
تخمدانها دو عضو بادامی شکل در بدن زنان هستند که در دو طرف رحم قرار دارند. این اندامها بخشی از دستگاه تناسلی خانمها را تشکیل میدهند. تخمدانها دو عملکرد اصلی دارند:
- آزادسازی تخمک هر ۲۸ روز بهعنوان بخشی از چرخه قاعدگی
- ترشح هورمونهای جنسی استروژن و پروژسترون که نقش مهمی را در تولیدمثل ایفا میکنند
کیست تخمدان چیست؟
کیست تخمدان زمانی بروز میکند که درون غشای نازکی در داخل تخمدان، مایع جمع شود. اندازه این کیستها متفاوت است و میتواند به کوچکی یک نخود یا بزرگی یک پرتقال باشد. کیستها ظاهری مثل یک کیسه سربسته دارند و غشای نازکی آنها را از بافت اطرافشان جدا میکند. این کیستها مانند تاول هستند و محتویات درون آنها مایع، گاز و یا نیمهجامد است.
نکته: ممکن است همزمان هر دو تخمدان یا فقط یکی از آنها دچار کیست شود.
انواع کیست تخمدان
کیست تخمدان دو نوع اصلی دارد:
- کیستهای عملکردی در بخشی از چرخه قاعدگی به وجود میآیند. این کیستها معمولاً بیخطرند، عمر کوتاهی دارند و شایعترین نوع کیست محسوب میشوند.
- کیستهای پاتولوژیک در نتیجه رشد سلولی غیرمعمول به وجود میآیند و شیوع کمتری دارند.
کیستهای عملکردی (کیست تخمدان خوشخیم)
هر ماه کیستهای کوچکی به نام فولیکول در تخمدانها به وجود میآیند. فولیکولها، هورمونهای استروژن و پروژسترون تولید میکنند و در زمان تخمکگذاری برای آزادسازی تخمکها باز میشوند. این فولیکولها که هر ماه به وجود میآیند و به رشد خود ادامه میدهند، کیست عملکردی تخمدان نام دارند. کیستهای عملکردی دو نوع دارند:
- کیست فولیکولی: تقریباً در اواسط چرخه قاعدگی، یک تخمک از فولیکول خارج میشود و در لوله فالوپ شروع به حرکت میکند. کیست فولیکولی زمانی به وجود میآید که فولیکول باز نمیشود، در نتیجه تخمک را آزاد نمیکند و همچنان به رشد خود ادامه میدهد.
- کیست لوتئال (کیست جسم زرد): بعد از آزادسازی تخمک، فولیکول کوچک میشود و شروع به تولید استروژن و پروژسترون میکند. این هورمونها برای لقاح ضروری هستند. در چنین شرایطی، به فولیکول جسم زرد میگویند. گاهی اوقات، به دلیل مسدودشدن منفذی که تخمک از آن خارج میشود مایع در جسم زرد تجمع یافته و در نتیجه آن کیست لوتئال شکل میگیرد.
کیستهای عملکردی معمولاً بیخطر هستند. آنها به ندرت باعث ایجاد درد شده و اغلب بهخودیخود در طی دو تا سه چرخه قاعدگی از بین میروند.
کیستهای تخمدان پاتولوژیک
کیستهای پاتولوژیک، به عنوان تومورهای تخمدان در نظر گرفته میشوند و میتوانند خوشخیم، بدخیم و حد واسط (Borderline) باشند. این کیستها شیوع خیلی کمی دارند. ازجمله این کیستها میتوان به این موارد اشاره کرد:
- اندومتریوما (Endometrioma): این نوع کیستها که با نام کیست شکلاتی هم شناخته میشوند، در نتیجه اندومتریوز (عارضهای که در آن بافتی شبیه به پوشش داخلی رحم در خارج از رحم رشد میکند) به وجود میآیند. اندومتریوما زمانی بروز میکند که سلولهایی که جداره رحم را میپوشانند به تخمدانها بچسبند. در طول عادت ماهانه این سلولها خونریزی میکنند و کیستهایی پر از خون را به وجود میآورند. کیستهای اندومتریوما رشد میکنند، اما سرطانی نیستند. برخی از انواع اندومتریوما باعث ایجاد درد یا فشار میشوند. همچنین ممکن است مشکلاتی را برای باردار شدن ایجاد کنند.
- کیست درموئید: این کیستها حاوی انواع متفاوتی از بافتهای بدن، مثل مو، چربی، پوست، دندان و استخوان هستند. این نوع از کیست خیلی آهسته رشد میکند و سرطانی نیست.
- کیست آدنوما: این نوع کیست از سلولهای سطح تخمدان به وجود میآید. این کیستها پر از مایع رقیق یا مخاط هستند. کیستهای آدنوما به رشد خود ادامه میدهند، اما سرطانی نیستند.
علائم و نشانههای کیست تخمدان
بیشتر کیستها فاقد علامت هستند و پزشک زمانی متوجه وجودشان میشود که به دلایل دیگری در حال ویزیت و معاینه بیمار است.
علائم کیست تخمدان در صورت بروز، ممکن است شبیه علائم بیماریهای دیگری مثل عفونت مجاری ادراری، بارداری خارج رحمی، مشکلات کلیوی یا سرطان روده بزرگ باشند. این علائم ممکن است شامل موارد زیر شود:
- تغییرات قاعدگی
- درد مبهم در قسمت پایین کمر و رانها
- خونریزی غیرمعمول واژینال
- فشار بر رودهها یا دفع مکرر مدفوع
- مشکل در تخلیه کامل مثانه یا تکرر ادرار
- افزایش وزن غیرمنتظره
- حساسیت سینهها
- احساس سیری پس از خوردن غذا به مقدار کمتر از معمول
- نفخ یا تورم شکم
آیا کیست تخمدان باعث ایجاد درد میشود؟
کیست تخمدان در موارد زیر ممکن است باعث ایجاد درد شود. اگر:
- بزرگ باشد
- خونریزی کند
- پاره شود
- مانع خونرسانی به تخمدان شود
- پیچ خورده باشد یا باعث پیچخوردگی تخمدان شود (پیچخوردگی تخمدان عارضهای است که در آن تخمدان و گاهی اوقات لوله فالوپ روی بافتهایی که از آنها حمایت میکنند، میپیچد)
درد ناشی از کیست تخمدان معمولاً به شکلهای زیر حس میشود:
- درد در ناحیه لگن که دائمی نیست و تنها بعضی اوقات احساس میشود. درد مبهم یا تیز و شدیدی که زیر ناف و در یک سمت شکم قابل احساس است.
- درد هنگام مدفوع کردن
- درد درست قبل از شروع قاعدگی و یا پایان آن
- درد در هنگام رابطه جنسی یا درد لگن در هنگام حرکت
عوارض کیست تخمدان
برخی از زنان مبتلا به کیست تخمدان، ممکن است عوارض غیرمعمولی را تجربه کنند. از آنجایی که پزشکان در هنگام معاینه لگن متوجه این مشکلات میشوند، انجام معاینات منظم بسیار مهم است.
ازجمله عوارض ناشی از کیست تخمدان میتوان به این موارد اشاره کرد:
- پیچخوردگی تخمدان: بزرگشدن کیست میتواند باعث جابهجایی و پیچ خوردن تخمدان شود. پیچخوردگی تخمدان بسیار دردناک است.
- پارگی: کیستها میتوانند پاره شده و باعث درد شدید و خونریزی شوند؛ بهویژه اگر کیست بزرگ باشد. رابطه جنسی واژینال و برخی فعالیتها، احتمال پارگی کیست را افزایش میدهند. گاهی اوقات کیست پارهشده خودبهخود بهبود پیدا میکند؛ اما اغلب اوقات یک مورد اورژانسی محسوب میشود و باید سریعاً به آن رسیدگی کرد.
- کیست تخمدان عفونی: کیست تخمدان میتواند در واکنش به عفونت لگن بروز کند و یک دمل چرکی (آبسه) به وجود بیاورد. اگر این دمل بترکد، ممکن است باکتریهای خطرناک در تمام بدن پخش شوند.
چه عواملی باعث ایجاد کیست تخمدان میشود؟
بروز کیستهای تخمدان با توجه به نوع آنها، دلایل متفاوتی دارد. ازجمله این علل میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- چرخه قاعدگی: بیشتر کیستهای تخمدان در نتیجه چرخه قاعدگی به وجود میآیند. همانطور که اشاره شد به این نوع از کیستها، کیست عملکردی گفته میشود.
- مشکلات هورمونی: کیستهای عملکردی معمولاً بدون هیچ نوع درمانی بهصورت خودبهخود رفع میشوند. آنها ممکن است به دلیل مشکلات هورمونی یا مصرف داروهایی که برای کمک به تخمکگذاری مورد استفاده قرار میگیرند، به وجود بیایند.
- تکثیر سلولی غیرطبیعی: این امر میتواند باعث شکلگیری کیستهای درموئید یا کیست آدنوما شود.
- اندومتریوز: برخی از کیستها در مراحل پیشرفته بیماری اندومتریوز در تخمدان به وجود میآیند.
- بیماری التهابی لگن (PID): عفونتهای شدید لگنی میتوانند تا تخمدانها گسترش پیدا کرده و باعث ایجاد کیست شوند.
- بارداری: کیستی که در دوره تخمکگذاری ایجاد میشود، ممکن است در طول بارداری و بعد از آن همچنان در تخمدان باقی بماند.
چگونگی تشخیص ابتلا به کیست تخمدان
کیست تخمدان با معاینه لگن یا روشهای تصویربرداری مثل سونوگرافی لگن تشخیص داده میشود. پزشک با توجه به اندازه کیست و اینکه آیا حاوی مواد مایع یا جامد است، آزمایشهایی را برای تشخیص نوع آن و نیاز به درمان تجویز میکند. این آزمایشها عبارتند از:
- آزمایش بارداری: نتیجه مثبت این آزمایش میتواند نشاندهنده وجود کیست جسم زرد باشد.
- سونوگرافی لگن: در این روش، یک دستگاه میلهایشکل (مبدل یا پروب)، امواج صوتی با فرکانس بالا را ارسال و دریافت میکند. در نتیجه، تصویری از رحم و تخمدانها روی صفحه نمایش ظاهر میشود. این تصویر برای اطمینان از وجود کیست، محل آن و تشخیص جامد یا مایع بودن محتویات درون آن مورد استفاده قرار میگیرد.
- لاپاراسکوپی: لاپاراسکوپی نوعی روش جراحی است و نیاز به بیهوشی دارد. در این روش، لاپاراسکوپ (یک ابزار باریک و چراغدار) از طریق برشی کوچک وارد شکم میشود. پزشک با استفاده از لاپاراسکوپ، تخمدانها و وجود هر نوع کیست را بررسی میکند. در صورت مشاهده کیست، معمولاً در حین لاپاراسکوپی درمان هم انجام میشود.
- آزمایشهای تشخیص تومور: سطح خونی پروتئینی به نام آنتیژن سرطانی، اغلب در افراد مبتلا به سرطان تخمدان بالا است. اگر کیست حالت جامد داشته و خطر ابتلا به سرطان تخمدان در فرد بالا باشد، پزشک احتمالاً آزمایش آنتیژن سرطانی 125 (CA125) یا سایر آزمایشهای خون را تجویز میکند. باید توجه داشت که سطح خونی CA125 در شرایط غیرسرطانی مثل اندومتریوز و بیماری التهابی لگن هم میتواند بالا باشد.
- سیتیاسکن یا MRI: گاهی اوقات در صورتی که با انجام سونوگرافی، محل یا نوع کیست به صورت قطعی مشخص نشود، انجام MRI یا سیتیاسکن ضروری است. در MRI از امواج مغناطیسی برای تصویربرداری دقیق از اعضای داخلی بدن استفاده میشود. دستگاه سیتیاسکن تصاویری از سطح مقطعهای مختلف اندامهای داخلی بدن تهیه میکند. این دو روش، تشخیص و تحلیل دقیقتری از کیستهای تخمدان ارائه میدهند.
روشهای درمان کیست تخمدان
تشخیص اینکه آیا کیست تخمدان نیاز به درمان دارد یا نه به موارد زیر بستگی دارد:
- اندازه و ظاهر آن
- آیا فرد مبتلا علائمی دارد؟
- آیا بیمار در دوره یائسگی است؟
با در نظر گرفتن پاسخ این سؤالات، از روشهای متفاوتی برای درمان کیست تخمدان استفاده میشود. در ادامه به توضیح این روشها خواهیم پرداخت.
1) مراقبت آگاهانه
زمانی که کیست کوچک است و هیچ مشکل و ناراحتی ایجاد نکرده، احتمالاً پزشک مراقبت آگاهانه را توصیه میکند. در چنین شرایطی کیست بهطور مرتب کنترل شده، اما هیچ نوع درمانی برای رفع آن انجام نمیشود. در این موارد، تغییرات احتمالی کیست تخمدان، هر ۳ ماه یک بار با انجام سونوگرافی مورد بررسی قرار میگیرد. کیستهای تخمدان معمولاً رشد نکرده و به همان اندازه باقی میمانند. این کیستها ممکن است کوچک شوند و حتی بهطور کامل از بین بروند. در نتیجه در بسیاری از موارد هیچ اقدام درمانی نیاز نیست.
بیشتر کیستهای عملکردی بدون ایجاد هیچ نوع مشکلی برای زنان، بهطور خودبهخود برطرف میشوند، درنتیجه در موارد غیرضروری، هیچ نوع درمانی لازم نیست.
مصرف قرصهای ضد بارداری
قرصهای ضدبارداری برای توقف تخمکگذاری استفاده میشوند و درنتیجه به پیشگیری از بروز برخی از انواع کیست کمک میکنند. اما این قرصها باعث کوچکشدن کیستهای موجود نمیشوند. قرصهای ضدبارداری همچنین به کاهش خطر ابتلا به سرطان تخمدان کمک میکنند.
2) جراحی کیست تخمدان
درصورتی که کیست بزرگ و مقاوم به درمان باشد، باعث ایجاد ناراحتی و درد بشود، یا سرطانی بهنظر برسد، پزشک احتمالاً برای برداشتن کیست، یا در برخی موارد برداشتن کل تخمدان، روش جراحی را توصیه میکند. ۲ نوع عمل جراحی برای برداشتن کیستهای تخمدان وجود دارد: لاپاراسکوپی و لاپاروتومی. در بیشتر موارد، جراحی به روش لاپاراسکوپی (جراحی با حداقل تهاجم) انجام میشود.
لاپاراسکوپی
بیشتر کیستهای تخمدان با استفاده از لاپاراسکوپی برداشته میشوند. در این روش، جراح روی شکم ۳ تا ۴ برش کوچک (۵ تا ۱۰ میلیمتر) ایجاد میکند. سپس گازی به داخل ناحیه لگن پمپ میشود تا جراح راحتتر به تخمدانها دسترسی داشته باشد. در مرحله بعد یک دوربین و ابزار مخصوص جراحی (لاپاروسکوپ) برای برداشتن کیست وارد شکم میشود. جراح تلاش میکند در حین برداشتن کیستها، به بافت سالم تخمدان آسیبی نرسد. سپس کیست داخل یک کیسه پلاستیکی گذاشته و بیرون آورده میشود تا محتویات آن، داخل شکم نریزد. پس از برداشتن کیست، برشها با استفاده از بخیههای جذبی بسته میشوند.
در روش جراحی با حداقل تهاجم دیگر نیازی به ایجاد شکاف بزرگ روی شکم نیست. از دیگر مزیتهای این روش آن است که مدت زمان بستری را کوتاه کرده، زمان بهبودی را سرعت بخشیده و بازگشت به زندگی معمولی را راحتتر میکند.
لاپاروتومی
وقتی کیست بیش از اندازه بزرگ است یا امکان سرطانی بودنش زیاد باشد، احتمالاً عمل لاپاروتومی بهعنوان بهترین گزینه درمانی توصیه میشود.
در روش لاپاروتومی، روی شکم برش بزرگی ایجاد میشود تا جراح بهراحتی به کیست دسترسی پیدا کند. سپس، تمام کیست و در برخی موارد تخمدان، تخلیه شده و برای آزمایش سرطان به آزمایشگاه فرستاده میشود. پس از اتمام عمل جراحی، پزشک برش روی شکم را بخیه میزند.
اما بیشتر افراد ترجیح میدهند از این روش درمانی استفاده نکنند؛ چراکه در مقایسه با سایر روشها تهاجمیتر است و پس از انجام آن، بیمار باید در بیمارستان بستری شود.
پیشگیری از کیست تخمدان
در بیشتر موارد، هیچ روش خاصی برای پیشگیری از بروز کیست تخمدان وجود ندارد. با این وجود، یک عامل خطر قابل کنترل در زمینه پیشگیری از بروز کیست تخمدان، ترک سیگار است. با معاینههای منظم لگنی وضعیت تخمدانها تحت نظر قرار گرفته و درصورت نیاز، امکان درمان زودهنگام فراهم میشود. این امر ممکن است به پیشگیری از عوارض کیست تخمدان کمک کند.
اندازه کیست تخمدان
کیستهای تخمدان اکثراً بین 1 تا 3 سانتیمتر هستند و در عرض چند ماه خودبهخود از بین میروند. این کیستها معمولاً آنقدر بزرگ نمیشوند که مشکلاتی جدی را درپی داشته باشند. اما در موارد بسیار نادر، امکان دارد اندازه آنها به 15 تا 30 سانتیمتر هم برسد.
آیا کیستهای تخمدان خطرناک هستند؟
کیستهای تخمدان اغلب کوچک و بیخطر هستند، علائمی ندارند و بدون هیچ نوع درمانی رفع میشوند. با این حال گاهی اوقات ممکن است این کیستها بترکند، پیچ بخورند و باعث درد و خونریزی شوند. بروز چنین مشکلاتی، بهعنوان مورد اورژانسی در نظر گرفته شده و در برخی موارد ممکن است نیاز به جراحی باشد.
آیا کیست تخمدان میتواند منجر به سرطان شود؟
بعضی از کیستهای تخمدان میتوانند سرطانی شوند؛ اما بیشتر این کیستها سرطانی نیستند. خطر ابتلا به سرطان تخمدان با افزایش سن بیشتر میشود. در نتیجه زنان یائسهای که کیست تخمدان دارند، بیشتر در معرض خطر هستند. زنان در ارتباط با خطر ابتلا به سرطان تخمدان و دریافت اطلاعات بیشتر در این زمینه باید با پزشک متخصص مشورت کنند.
بهمنظور تشخیص سرطان تخمدان، انجام آزمایش غربالگری به بیشتر زنان توصیه نمیشود؛ چراکه جواب آزمایش میتواند نتیجه مثبت کاذب باشد. این به آن معناست که بر اساس نتیجه آزمایش، فرد مبتلا به سرطان تخمدان است، درحالیکه در واقع اینطور نیست.
آیا کیستهای تخمدان با سندرم تخمدان پلیکیستیک مرتبط هستند؟
خیر. سندرم تخمدان پلیکیستیک (PCOS) یک مشکل هورمونی است. در این بیماری، درون تخمدانها تعداد زیادی کیست ریز وجود دارد. اما آنها کیستهای واقعی تخمدان نیستند، بلکه فولیکولهای حاوی تخمک هستند که به طور کامل رشد نکردهاند.
تفاوت بین کیست تخمدان و کیست رحم چیست؟
کیستها، مشابه آنچه که درباره کیست تخمدان گفته شد، بستههای کیسهایشکل با بافت غشایی بوده که حاوی مایع، گاز یا مواد دیگر هستند. آن چیزی که از آن بهعنوان کیست رحم یاد میشود، در واقع فیبروم رحم است. فیبرومهای رحم تودههایی هستند که از ماهیچه و بافت همبند دیواره رحم به وجود میآیند. در نتیجه، چنین چیزی نمیتواند کیست باشد.
بارداری و کیستهای تخمدان
ابتلا به کیست تخمدان در سه ماهه اول بارداری طبیعی است. این نوع کیست که جسم زرد نام دارد، هورمونهایی را تولید کرده که به دوام بارداری کمک میکنند. این کیست معمولاً در سه ماهه دوم بارداری بهخودیخود از بین میرود.
کیست دیگری هم ممکن است در اثر بارداری خارج رحمی درون تخمدان ایجاد شود. بارداری خارج از رحم زمانی اتفاق میافتد که یک تخمک بارورشده در ناحیهای خارج از رحم لانهگزینی میکند. معمولاً این عارضه در لوله فالوپ و در موارد نادر، در تخمدان اتفاق میافتد. برای برداشتن کیست ناشی از بارداری خارج رحمی، مصرف دارو یا عمل جراحی لازم است. چراکه هرچه از روزهای بارداری میگذرد، این کیست رشد کرده و شرایط بدتر میشود.
کیست تخمدان و باروری
در مواردی که برای برداشتن کیست نیاز به جراحی باشد، پزشک تمام تلاش خود را میکند که تا حد امکان، بیشتر اندام تولیدمثلی بیمار حفظ شود. اگر بیمار هنوز یائسه نشده باشد، این امکان هست که فقط کیست برداشته شود و تخمدانها باقی بمانند و قدرت باروری بیمار آسیبی نبیند.
اگر لازم باشد که یکی از تخمدانها برداشته شود، تخمدان باقیمانده همچنان هورمون ترشح کرده و تخمک آزاد میکند. این وضعیت در اغلب اوقات روی قدرت باروری تأثیر نمیگذارد؛ هرچند که ممکن است باردارشدن تحت این شرایط، اندکی دشوارتر شود.
اما گاهی اوقات لازم است هر دو تخمدان برداشته شوند، حتی اگر بیمار یائسه نباشد. این اقدام باعث یائسگی زودرس میشود و دیگر تخمک تولید نمیشود.
اگر بیمار یائسه باشد، هر دو تخمدان ممکن است برداشته شوند، چراکه دیگر تخمک تولید نمیکنند.
بهطور کلی قبل از تصمیمگیری برای جراحی، ضرورت آن و موارد دیگر، زنان باید درباره دغدغههای باروری خود با جراح صحبت کنند.
سخن پایانی
کیست تخمدان شرایطی بسیار شایع در میان خانمهاست. بیشتر کیستها هیچ علامتی ندارند و طی معاینه لگن و روشهای تصویربرداری مختلف تشخیص داده میشوند. اغلب کیستها خودبهخود رفع میشوند. با این حال، اگر درد شکمی شدیدی دارید، باید فوراً به پزشک مراجعه کنید.
تجربه شما
از آنجا که کیست تخمدان معمولاً فاقد علامت است، افراد بدون مراجعه به پزشک، متوجه وجود آن نمیشوند. آیا شما تا به حال کیست تخمدان داشتهاید؟ چگونه به وجود آن پی بردهاید؟ اگر شما هم تجربیاتی در ارتباط با کیست تخمدان، علائم و عوارض آن دارید، میتوانید آن را در اینجا با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید.
منابع:
https://www.healthline.com/health/cyst
https://www.nhs.uk/conditions/ovarian-cyst
https://www.healthdirect.gov.au/ovarian-cysts
https://www.medicalnewstoday.com/articles/179031
https://www.webmd.com/women/guide/ovarian-cysts
https://www.womenshealth.gov/a-z-topics/ovarian-cysts
https://www.londonwomenscentre.co.uk/conditions/ovarian-cysts
https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/9130-uterine-fibroids
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/ovarian-cysts/diagnosis-treatment/drc-20353411
https://www.pennmedicine.org/for-patients-and-visitors/patient-information/conditions-treated-a-to-z/ovarian-cyst
https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/what-risks-are-associated-with-a-ruptured-ovarian-cyst