سندرم تخمدان پلی کیستیک چیست؟ از علائم، عوارض و درمان آن اطلاع دارید؟

سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) اختلال رمزآلود و عجیبی است که نزدیک به 20 درصد از جمعیت زنان دنیا را که در سنین باروری قرار دارند، مبتلا کرده است. این سندرم که با نام تنبلی تخمدان نیز شناخته می‌شود، یکی از دلایل اصلی ناباروری در بانوان شناخته می‌شود، اما به نظر می‌رسد اطلاعات ناچیزی درباره چگونگی بروز این اختلال در دسترس است؛ اینکه آیا این سندرم در نتیجه عملکرد غیر طبیعی ژن‌ها ایجاد می‌شود یا اینکه محیط زندگی فرد در ظهور آن دخیل است؟ و یا مانند بسیاری از بیماری‌ها، ابتلا به آن نتیجه تعامل محیط و ژنتیک است؟

اگرچه علت دقیق این اختلال شایع هنوز ناشناخته است، راهکارهای بسیاری وجود دارد که شما و پزشک معالج‌تان می‌توانید به کمک آن‌ها این سندرم را شناسایی کرده و از بروز عوارض آسیب‌رسان آن در بدن‌تان جلوگیری کنید. برای آگاهی بیشتر درباره سندرم تخمدان پلی کیستیک، عوارض و راهکارهای درمانی آن، تا انتهای این مقاله با ما همراه باشید.

سندرم تخمدان پلی کیستیک (PCOS) چیست؟

سندرم تخمدان پلی کیستیک (به اختصار PCOS) یکی از شایع‌ترین اختلالات متابولیک و هورمونی در بانوان، پیش از رسیدن به سنین یائسگی است. با توجه به طبیعت ناهمگنی که سندرم تخمدان پلی کیستیک دارد، این بیماری با تلفیقی از نشانه‌ها و علائم تعریف می‌شود:

• مقادیر بالای آندروژن: تولید بیش از حد هورمون‌های جنسی مردانه (آندروژن‌ها) که در حالت عادی در مقادیر کم در بانوان نیز تولید و ترشح می‌شوند.
• اختلال عملکرد تخمدان‌ها: شامل اختلال در چرخه قاعدگی است. در این حالت، تخمدان‌ها به طور منظم تخمک آزاد نمی‌کنند (اختلال در فرآیند تخمک‌گذاری).
• تخمدان‌های پلی کیستیک: در این وضعیت، تخمدان‌ها بزرگ شده و کیسه‌های متعدد حاوی مایع به نام فولیکول پیرامون تخمک‌ها را فرا می‌گیرند.

طبق بررسی‌های انجام‌شده، شیوع سندرم تخمدان پلی کیستیک در ایران بین 7.1 تا 14.6 درصد گزارش شده است.

ابتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک به این معنا نیست که شما کیست دارید!

سندرم تخمدان پلی کیستیک می‌تواند هر چیزی باشد به غیر از تعداد زیادی کیست! ظاهر پلی کیستیک تخمدان‌ها در بیماران مبتلا به این بیماری، معمولاً در نتیجه تجمع فولیکول‌های تخمدانی در مراحل متفاوت بلوغ است. فولیکول‌های تخمدانی، کیست نیستند و در حقیقت اجتماعی از سلول‌ها هستند که یک تخمک را احاطه کرده‌اند (کیست در اصطلاح پزشکی، کیسه‌ها یا حفره‌های غشایی حاوی مایع با خصوصیات غیرعادی است). بنابراین اصطلاح سندرم تخمدان پلی کیستیک می‌تواند یک نام نادرست برای این بیماری و اصطلاح پلی کیستیک، عبارتی گمراه‌کننده هم برای کادر درمان و هم برای بیمار باشد.

طبیعتاً با این نام، دور از ذهن نخواهد بود اگر بیمار یا حتی خانواده‌اش نگرانی‌های غیرمنطقی و بی‌دلیلی درباره بدخیم‌بودن این به اصطلاح «کیست‌ها» داشته باشند!

علت بروز سندرم تخمدان پلی کیستیک

همان‌طور که گفته شد، علت اصلی بروز سندرم تخمدان پلی کیستیک هنوز ناشناخته است. با این حال، عواملی که ممکن است در بروز این بیماری نقش داشته باشند عبارتند از:

• مقاومت به انسولین: پانکراس، هورمونی به نام انسولین تولید و ترشح می‌کند. این هورمون به سلول‌ها اجازه می‌دهد تا از گلوکز (منبع اولیه انرژی در بدن) استفاده کنند. اگر سلول‌های بدن نسبت به عملکرد انسولین مقاومت پیدا کنند، قند خون افزایش می‌یابد. بنابراین بدن مجبور می‌شود برای کاهش سطح قند خون، انسولین بیشتری تولید کند. مقادیر بالای انسولین ممکن است بدن را وادار کند تا هورمون مردانه بیشتری تولید کند. در نتیجه، ممکن است فرآیند تخمک‌گذاری در فرد با مشکلاتی همراه شود.
• التهاب با درجه پایین: گلبول‌های سفید خون در پاسخ به عفونت یا آسیب، ترکیباتی تولید می‌کنند. این پاسخ در بدن، «التهاب با درجه پایین» نامیده می‌شود. نتایج تحقیقات نشان می‌دهند افراد مبتلا به PCOS به نوعی از التهاب درجه پایین مزمن مبتلا هستند که در نهایت به ترشح آندروژن‌ها از تخمدان‌های پلی کیستیک منتهی می‌شود؛ مسئله‌ای که می‌تواند به بروز مشکلات قلبی و عروقی منجر شود.
• وراثت: نتایج بررسی‌ها، احتمال ارتباط برخی از ژن‌ها با بروز سندرم تخمدان پلی کیستیک را تقویت می‌کنند. داشتن سابقه خانوادگی می‌تواند در بروز این سندرم نقش داشته باشد.
• سطح بالای آندروژن: در صورت ابتلا به این سندرم، تخمدان‌ها مقادیر آندروژن بیشتری تولید می‌کنند. سطح بالای آندروژن (هورمون‌های جنسی مردانه) در روند تخمک‌گذاری اختلال ایجاد می‌کند. این بدان معناست که در این وضعیت، تخمک‌ها نمی‌توانند طبق نظم مشخصی تکامل یابند یا اینکه نخواهند توانست از فولیکولی که در آن تکامل یافته‌اند، رها شوند.

علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک

همه زنان مبتلا به PCOS، تمام علائمی را که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود تجربه نمی‌کنند. همچنین شدت علائم می‌تواند متفاوت باشد.

شایع‌ترین علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک عبارتند از:

• قاعدگی‌های نامنظم: سیکل‌های قاعدگی غیرعادی شامل مواردی مانند پریودهای از دست رفته یا مدت‌زمان‌های طولانی بدون عادت ماهانه است. همچنین ممکن است خونریزی شدید قاعدگی را شامل شود.
• رشد غیر طبیعی مو: موی زائد صورت و رویش بیش از حد مو در نواحی‌ای مانند بازوها، قفسه سینه و شکم (هیرسوتیسم) یکی دیگر از علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک است. این علامت در 70 درصد از افراد مبتلا به این اختلال دیده می‌شود.
• جوش: سندرم تخمدان پلی کیستیک می‌تواند سبب بروز آکنه یا همان جوش در نواحی‌ای از بدن مانند پشت، سینه یا صورت شود. این جوش‌ها ممکن است حتی تا سال‌ها پس از دوران نوجوانی نیز بروز کنند و نسبت به درمان مقاوم باشند.
• چاقی: داشتن اضافه وزن با سندرم تخمدان پلی کیستیک در ارتباط است. با این حال، بسیاری از بانوانی که وزن طبیعی دارند هم به این بیماری مبتلا می‌شوند. از سوی دیگر، بسیاری از بانوانی که اضافه‌وزن دارند علامتی از ابتلا به این سندرم ندارند.
• تیره‌شدن رنگ پوست: ظهور لکه‌های تیره خصوصاً در چین گردن، زیر بغل، کشاله ران و زیر سینه‌ها ازجمله علائم این اختلال هستند. این علامت با عنوان آکانتوزیس نیگریکانس (Acanthosis nigricans) شناخته می‌شود.
• منگوله‌های پوستی: منگوله‌های پوستی، زائده‌های کوچک و اضافی پوست هستند که معمولاً در نواحی‌ای مانند زیر بغل یا روی گردن بانوان مبتلا به PCOS دیده می‌شوند.
• کم‌پشت‌شدن موها: افراد مبتلا به این سندرم ممکن است به ریزش موی سکه‌ای دچار شده و رفته‌رفته طاس شوند.
• ناباروری: سندرم تخمدان پلی کیستیک شایع‌ترین علت ناباروری است. عدم تخمک‌گذاری یا کاهش دفعات آن، درنهایت می‌تواند به ناتوانی فرد در باردارشدن منجر شود.
• افزایش وزن: ارتباط افزایش وزن و این سندرم، دو سویه است. یعنی وزن بالا می‌تواند در ابتلای فرد به این اختلال، دخیل باشد و از سوی دیگر، ابتلا به PCOS باعث شود فرد وزن اضافه کند و در رژیم گرفتن و کاهش وزن هم موفق نباشد.

عوارض PCOS

همان‌طور که متوجه شدید، برخی علائم این سندرم، مانند افزایش وزن، با عوارض آن همپوشانی دارند. علاوه بر آن موارد، عوارض PCOS را در ادامه می‌خوانید:

• اختلالات مربوط به انسولین و دیابت: سندرم تخمدان پلی کیستیک می‌تواند سبب بروز دیابت بارداری شود.
• افسردگی، اضطراب و اختلالات خوردن
• سرطان اندومتر: وجود اختلال در تخمک‌گذاری، اضافه‌وزن، مقاومت به انسولین و دیابت (که همه این موارد در بانوان مبتلا به PCOS شایع است)، ریسک بروز سرطان اندومتر (پوشش داخلی رحم) را افزایش می‌دهند.
• سقط جنین یا زایمان زودرس
• سندرم متابولیک: دسته‌ای از اختلالات نظیر فشار خون بالا، قند خون بالا، سطوح غیرطبیعی کلسترول یا تری‌گلیسرید که به طرز چشم‌گیری ریسک بروز بیماری‌های قلبی-عروقی را افزایش می‌دهند.
• آپنه خواب: عبارت است از توقف‌های لحظه‌ای و مکرر در تنفس که سبب مختل‌شدن خواب بیمار می‌شود. بسیاری از بانوان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک، دچار اضافه‌وزن یا چاقی هستندکه می‌تواند سبب بروز آپنه خواب شود. آپنه خواب، ریسک بروز بیماری قلبی و دیابت را افزایش می‌دهد.

تشخیص

هنگام ویزیت، پزشک ممکن است درباره سابقه بیماری و همچنین علائمی که تجربه می‌کنید، از شما سؤالاتی بپرسد. چون برخی از علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک را اختلالات دیگر نیز ایجاد می‌کنند، لازم است تست‌های تشخیصی برای تأیید این بیماری انجام شود:

• معاینه لگن: در طول این معاینه، سلامت اندام‌های تولید مثلی داخل و خارج بدن بررسی می‌شوند.
• سونوگرافی: این اسکن به کمک امواج صوتی و یک کامپیوتر، تصاویری از عروق خونی، بافت‌ها و ارگان‌ها تهیه می‌کند. به کمک سونوگرافی می‌توان سایز تخمدان‌ها را ارزیابی کرده و نواحی پیرامون آن را از نظر وجود کیست بررسی کرد. همچنین به کمک این تکنیک می‌توان ضخامت دیواره رحم (اندومتر) را مورد بررسی قرار داد.
• آزمایش‌های خونی: به کمک این آزمایش می‌توان سطوح آندروژن‌ها و سایر هورمون‌ها را بررسی کرد. پزشک معالج‌تان ممکن است تست بررسی قند خون را نیز برای شما تجویز کند. علاوه بر این، لازم است کلسترول و تری‌گلیسرید خون نیز بررسی شوند.

درمان سندرم تخمدان پلی کیستیک

سندرم تخمدان پلی کیستیک متأسفانه قابل درمان نیست. با این حال علائم آن قابل کنترل است. چون افراد مبتلا به این بیماری ممکن است طیف وسیعی از علائم را داشته باشند یا حتی تنها یکی از موارد ذکرشده در آن‌ها مشاهده شود، گزینه‌های درمانی می‌توانند بسته به شرایط بیمار متفاوت باشند.

در ادامه، گزینه‌های درمانی اصلی را بررسی می‌کنیم.

سبک زندگی و درمان‌های خانگی

• وزن‌تان را در محدوده طبیعی نگه دارید: کاهش وزن می‌تواند به کاهش سطح هورمون انسولین و آندروژن‌ها کمک کند. همچنین می‌تواند فرآیند تخمک‌گذاری را بهبود بخشد. در صورت نیاز می‌توانید از یک متخصص تغذیه درباره چگونگی داشتن یک برنامه کنترل وزن و رسیدن به اهداف کاهش وزن راهنمایی بگیرید. جالب است بدانید کاهش وزن، تنها به میزان 5 درصد، می‌تواند به طور معناداری علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک را بهبود بخشد.
• کمتر کربوهیدرات مصرف کنید: رژیم‌های غذایی حاوی کربوهیدرات بالا می‌توانند سطح انسولین خون را افزایش دهند. درباره ارتباط میان رژیم غذایی حاوی کربوهیدرات پایین و بهبود سندرم تخمدان پلی کیستیک می‌توانید با پزشک‌تان صحبت کنید. سعی کنید بیشتر از کربوهیدرات‌های پیچیده استفاده کنید، زیرا این دسته از کربوهیدرات‌ها قند خون را با سرعت کمتری افزایش می‌دهند. کربوهیدرات‌های پیچیده در میوه‌ها، سبزیجات، غلات سبوس‌دار، حبوبات و نخودهای پخته و خشک‌شده وجود دارند.
• ورزش را فراموش نکنید: انجام فعالیت‌های بدنی به کاهش قند خون کمک می‌کند. افزایش فعالیت‌های روزانه و داشتن یک روتین ورزشی منظم می‌تواند به درمان یا حتی پیشگیری از بروز مقاومت به انسولین کمک کند. برنامه ورزشی منظم همچنین می‌تواند در کنترل وزن و جلوگیری از بروز دیابت مؤثر باشد.

درمان دارویی برای بهبود علائم گوناگون مرتبط با سندرم تخمدان پلی کیستیک

خوشبختانه در حال حاضر داروهای بسیاری برای بهبود علائم گوناگون مرتبط با سندرم تخمدان پلی کیستیک در دسترس است.

تنظیم سیکل‌های قاعدگی

• داروهای خوراکی ضد بارداری ترکیبی: قرص‌های حاوی استروژن و پروژستین (پروژسترون سنتیک)، تولید آندروژن را کاهش داده و تولید هورمون استروژن را تنظیم می‌کنند. تنظیم سطوح هورمون‌های جنسی، علاوه بر کاهش خطر ابتلا به سرطان اندومتر، به بهبود قاعدگی‌های نامنظم، جلوگیری از افزایش موهای زائد و نیز جلوگیری از بروز جوش‌های پوستی کمک می‌کند.
• درمان با پروژستین: مصرف پروژستین برای مدت 10 تا 14 روز، هر 1 تا 2 ماه می‌تواند در تنظیم سیکل‌های قاعدگی و جلوگیری از بروز سرطان اندومتر مؤثر واقع شود. مصرف پروژستین، سطح آندروژن را بالا نمی‌برد و از بروز بارداری جلوگیری نمی‌کند. اگر فرد قصد نداشته باشد باردار شود، قرص‌های پروژسترون فاقد استروژن (مینی‌پیل) یا IUD (دستگاه داخل رحمی) حاوی پروژستین می‌توانند گزینه‌های بهتری باشند.
• دستگاه داخل رحمی (IUD) یا حلقه واژینال

مشکلات باروری

اگر تمایل به باداری دارید، برای کمک به اینکه فرآیند تخمک‌گذاری به حاملگی منتج شود، پزشک معالج‌تان ممکن است موارد زیر را برایتان تجویز کند:

• کلومیفن: نوعی داروی آنتی استروژن خوراکی است که در بخش ابتدایی چرخه قاعدگی باید مصرف شود.
• لتروزول: دارویی است که برای درمان سرطان سینه تجویز می‌شود و برای تحریک تخمدان‌ها نیز کاربرد دارد.
• متفورمین: متفورمین داروی اختصاصی دیابت نوع 2 است که به صورت خوراکی مصرف می‌شود و علاوه بر بهبود مقاومت به انسولین، سطوح انسولین خون را کاهش می‌دهد. اگر پس از مصرف کلومیفن، حاملگی در فرد رخ ندهد، پزشک ممکن است برای کمک به روند تخمک‌گذاری، متفورمین نیز برای او تجویز کند. در مواردی که فرد در مرحله پیش‌دیابت قرار داشته باشد، مصرف متفورمین می‌تواند روند دیابت نوع 2 را کُند کرده و به کاهش وزن هم کمک کند.
• گنادوتروپین‌ها (مانند FSH و LH): این داروهای هورمونی به صورت تزریقی برای فرد تجویز می‌شوند.

آکنه و مشکلات مربوط به رویش مو

• درمان آکنه: انواع راهکارهای درمانی مانند قرص‌ها و ژل‌ها و کرم‌های موضعی می‌توانند به بهبود آکنه کمک کنند. درباره گزینه‌های درمانی مربوط به بهبود آکنه، حتماً با یک متخصص مشورت کنید.

• قرص‌های ضد بارداری: این قرص‌ها تولید آندروژن را کاهش می‌دهند. آندروژن مسئول رویش موهای زائد و بروز جوش‌های پوستی است.
• اسپیرونولاکتون: این دارو اثرات آندروژن روی پوست مانند رویش موهای زائد و آکنه را مهار می‌کند. اسپیرونولاکتون می‌تواند سبب نقایص مادرزادی شود. بنابراین استفاده از روش‌های ضد بارداری مؤثر در زمان مصرف این دارو ضروری است. در هر حال مصرف این دارو برای زنان باردار و بانوانی که قصد دارند باردار شوند، توصیه نمی‌شود.
• افلورنیتین: این کرم رویش موهای صورت را کاهش می‌دهد.
• رفع موهای زائد: الکترولیز و لیزر موهای زائد، دو گزینه مخصوص رفع موهای زائد به شمار می‌روند. در روش الکترولیز، سوزن نازکی داخل هریک از فولیکول‌های مو می‌شود. این سوزن از طریق انتشار پالس جریان الکتریکی، سبب آسیب و تخریب فولیکول‌های مو می‌گردد. لیزر موهای زائد یک پروسه درمانی است؛ در این پروسه موهای زائد به کمک پرتوهای لیزر از بین می‌روند. در بسیاری از موارد، لازم است جلسات متعددی برای الکترولیز یا لیزر پشت سر گذاشته شود. اصلاح‌کردن، استفاده از موچین یا استفاده از کرم‌های موبر، می‌توانند گزینه‌های دیگری برای خلاصی از این موهای ناخواسته باشند؛ اما متأسفانه این روش‌ها موقتی هستند و این موها ممکن است به محض رویش مجدد، ضخیم‌تر از قبل ظاهر شوند.

درمان IVF

اگر استفاده از روش دارویی به فرد مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک برای حاملگی کمکی نکرد، ممکن است به این افراد توصیه شود از روش لقاح مصنوعی (IVF) استفاده کنند. در این روش، تخمک‌ها از تخمدان‌های فرد جمع‌آوری شده و خارج از رحم او بارور می‌شوند. تخمک (تخمک‌های) بارورشده مجدد به داخل رحم منتقل می‌شوند.

روش IVF شانس دوقلو یا سه‌قلوزایی را در بانوان مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک افزایش می‌دهد.

جراحی

جراحی کوچکی به نام کوتریزاسیون تخمدان‌های پلی کیستیک از طریق لاپاراسکوپی (LOD)، می‌تواند یکی از گزینه‌های درمانی بالقوه برای مشکلات باروری مربوط به سندرم تخمدان پلی کیستیک در بیمارانی باشد که به درمان دارویی پاسخ مطلوب نداده‌اند. این عمل با بیهوشی عمومی انجام می‌شود و طی آن جراح، برش کوچکی در قسمت تحتانی شکم ایجاد کرده و یک میکروسکوپ نازک و دراز به نام لاپاراسکوپ را از طریق این بریدگی وارد فضای داخل شکم می‌کند.

سپس بافت‌هایی که داخل تخمدان‌ها آندروژن تولید می‌کنند، به وسیله گرما یا پرتوهای لیزر از بین می‌روند. این جراحی، از طریق اصلاح عدم تعادل هورمونی در بدن، عملکرد طبیعی تخمدان‌ها را باز می‌گرداند.

سندرم تخمدان پلی کیستیک و بارداری

ابتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک، ریسک بروز برخی عوارض را در بارداری افزایش می‌دهد. ازجمله این عوارض می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فشار خون بالا
• دیابت بارداری
• زایمان زودهنگام
• سقط جنین

ریسک تولد نوزاد با اندازه بدن بزرگ‌تر از حد عادی، در مادران مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک بیشتر است. این موضوع ضرورت انجام عمل سزارین را افزایش می‌دهد. در نوزادانی که مادران‌شان به این سندرم مبتلا هستند، خطر بستری‌شدن در بخش مراقبت‌های ویژه نوزادان (NICU) بیشتر است.

ریسک سقط جنین و مرده‌زایی هم در بانوان باردار مبتلا به سندرم تخمدان پلی کیستیک بالاتر است. با این حال، لازم است بررسی‌های بیشتری در این زمینه انجام شود.
بانوان باردار مبتلا به PCOS حتماً باید با پزشک خود در این باره صحبت کنند.

خطر بروز عوارض مطرح‌شده را می‌توان با کنترل‌کردن علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک و نیز انجام‌دادن اقدامات احتیاطی بیشتر طی دوران بارداری، کاهش داد.

آیا علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک در یائسگی از بین می‌روند؟

پاسخ این سؤال هم آری و هم خیر است. سندرم تخمدان پلی کیستیک بسیاری از سیستم‌های بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد. با نزدیک شدن به یائسگی، چرخه قاعدگی در تعداد زیادی از زنان مبتلا به این بیماری منظم‌تر می‌شود. با این حال، عدم تعادل هورمون‌ها با افزایش سن بدون تغییر باقی می‌ماند. بنابراین زنان ممکن است پس از یائسگی نیز با علائم PCOS دست‌وپنجه نرم کنند.

علاوه بر این، خطر بروز مشکلات سلامتی مرتبط با سندرم تخمدان پلی‌کیستیک مانند دیابت، سکته مغزی و حمله قلبی با افزایش سن بیشتر می‌شود.

جمع‌بندی

سندرم تخمدان پلی کیستیک اختلال پیچیده‌ای است و ردیابی و شناخت مکانیسم اصلی این بیماری دشوار است. در نتیجه، تاکنون هیچ روش سریع و مؤثری برای درمان قطعی این اختلال ابداع یا کشف نشده است. بنابراین برای کنترل‌کردن آن تنها می‌توان به داروهایی بسنده کرد که علائم بیماری را بهبود می‌بخشند. استفاده از داروهای جایگزین مانند گیاهان دارویی و داروهای گیاهی تنها در صورتی امکان‌پذیر است که نسبت به مکانیسم عمل آن‌ها در بدن آگاه باشیم و تأیید پزشک متخصص را برای استفاده از آن‌ها دریافت کرده باشیم.

دقت کنید هیچ‌گاه حتی گیاهان دارویی را خودسرانه مصرف نکنید. بسیاری از آن‌ها می‌توانند در مکانیسم عمل سایر داروهای شما تداخل ایجاد کنند و علائم و عوارض بیماری شما را تشدید نمایند.

از تجربه خودتان بگویید

آیا شما هم در اطرافیان خود فردی را دیده‌اید که علائمی مشابه با علائم سندرم تخمدان پلی کیستیک داشته باشد؟ آیا این فرد وارد پروسه‌ درمانی شده است؟ اگر بله، نتیجه‌ آن چه بوده است؟ چنانچه در این زمینه اطلاعاتی دارید با ما به اشتراک بگذارید.

تیم نویسندگان

دکتر مهدیه بهشادفر

• انواع ویتامین‌های گروه ب و نقش آن‌ها در سلامت بدن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید
• زخم معده + مهم‌ترین علل، علائم و راه‌های درمان آن
• 14 خواص چای سبز برای سلامت پوست و مو