اسکیزوفرنی یکی از بیماری‌های روانی است که بر نحوه تفکر و رویارویی فرد با زندگی روزمره تأثیر می‌گذارد. فردی که به اسکیزوفرنی مبتلا است ممکن است به توهم، هذیان، تفکر آشفته و نداشتن انگیزه برای فعالیت‌های روزانه دچار شود. امروزه، با پیشرفت علم روانشناسی راه‌های مختلفی برای درمان اسکیزوفرنی در دسترس هستند. این درمان‌ها شامل دارودرمانی و درمان‌های روانی‌ـ‌اجتماعی می‌شوند. برای آگاهی بهتر از این بیماری و روش‌های درمانی آن تا انتهای مقاله همراه ما باشید.
شروع اسکیزوفرنی
بر اساس گزارش منابع گوناگون، از هر 100 الی 300 نفر، 1 نفر به اسکیزوفرنی مبتلا می‌شود و شروع آن معمولاً در دوران جوانی است. مرحله اول بیماری «مرحله پرودرومال» نامیده می‌شود که در آن علائم هشداردهنده بروز می‌کند. در طول این مرحله، خواب، احساسات، انگیزه، ارتباطات و توانایی تفکر فرد به‌طور محسوسی تغییر می‌کند.
اگر حال فرد بد شود، به آن «مرحله حاد (بحرانی)» می‌گویند. در این وضعیت، فرد احساس وحشت، عصبانیت یا افسردگی را تجربه خواهد کرد. اولین تجربه مرحله حاد می‌تواند دشوار و تکان‌دهنده باشد زیرا فرد انتظارش را ندارد و برای آن آماده نیست.
علائم اسکیزوفرنی
اسکیزوفرنی گاهی با «علائم مثبت» و «علائم منفی» توصیف می‌شود. علائم مثبت، تجربه‌های فراتر از واقعیت هستند. یعنی فرد چیزهایی را تجربه می‌کند که وجود خارجی ندارند. علائم منفی بر توانایی فرد در عملکردش تأثیر می‌گذارند.
- علائم مثبت اسکیزوفرنی: توهم، هذیان و آشفتگی تفکر از مهم‌ترین علائم مثبت این بیماری به شمار می‌روند.
- علائم منفی اسکیزوفرنی: از مهم‌ترین علائم منفی می‌توان به فقدان انگیزه، تغییر الگوهای خواب، مشکل در برنامه‌ریزی و گوشه‌گیری اشاره کرد.
مراجعه به متخصص برای درمان اسکیزوفرنی
برای هر فردی که علائم روان‌پریشی را بروز داده یا به دلیل وجود مشکلات فکری، در عملکرد دچار مشکل شده، باید به دنبال درمان بود. اگرچه اکثر افراد مبتلا به این اختلال هرگز به خود یا دیگران آسیب نمی‌رسانند، اما در بعضی موارد خطر خودکشی یا خشونت در اسکیزوفرنی افزایش می‌یابد و همین مسئله، دلیل دیگری برای دریافت کمک است. شواهد بسیاری نشان می‌دهد درمان زودهنگام و مستمر، دستیابی به نتیجه بهتر را در پی دارد. به علاوه، ارتباط با یک تیم متشکل از پزشکان و متخصصان، امکان دسترسی به درمان‌های جدید را به محض در دسترس بودن، افزایش می‌دهد.
درمان اسکیزوفرنی
اسکیزوفرنی به ترکیبی از درمان‌ها، ازجمله دارو، مشاوره روان‌شناختی و حمایت اجتماعی نیاز دارد.
اکنون کمی درباره هرکدام از شیوه‌های درمان اسکیزوفرنی صحبت می‌کنیم.
1) درمان دارویی اسکیزوفرنی
داروهای اصلی که از آن‌ها برای درمان اسکیزوفرنی استفاده می‌شود، داروهای ضدسایکوز یا ضدروان‌پریشی نامیده می‌شوند. به طور کلی این داروها در درمان علائم مثبت اسکیزوفرنی مؤثرند. واکنش هر فرد نسبت به داروهای ضدسایکوز تا حدی متفاوت است، بنابراین ممکن است نیاز باشد بیمار قبل از یافتن اثربخش‌ترین دارو، چندین مورد را امتحان کند.
در صورت اثربخش‌بودن یک دارو، ادامه‌دادن مصرف آن حتی پس از بهبود علائم اهمیت دارد. بدون مصرف دارو، احتمال عود (بازگشت) روان‌پریشی بالا است و هر دوره عود ممکن است شدیدتر از دوره قبلی باشد.
داروهای ضدسایکوز
داروهای ضد سایکوز (ضد روان‌پریشی) به دو گروه قدیمی (نسل اول) و جدید (نسل دوم) تقسیم می‌شوند. نتایج تحقیقات در سال‌های اخیر نشان داده این‌طور نیست که یک گروه از این داروها مؤثرتر از گروه دیگر باشند، اما عوارض جانبی در این دو گروه متفاوت است. همچنین تفاوت‌هایی بین داروهای هر گروه وجود دارد.
نمی‌توان پیش‌بینی کرد برای درمان هر شخص مبتلا به اسکیزوفرنی کدام دارو بهترین انتخاب است. بنابراین، یافتن توازن بین فواید و عوارض جانبی یک دارو به یک فرآیند آزمون و خطای هوشمندانه نیاز دارد.
بیمارانی که اولین دوره روان‌پریشی را تجربه می‌کنند، به این داروها واکنش بیش‌تری نشان می‌دهند و به عوارض جانبی نیز حساس‌ترند. بنابراین، متخصصان پیشنهاد می‌کنند ابتدا از دوزهای کم تا متوسط استفاده شود.
- ضد سایکوزهای «نسل اول»: اولین داروهای ضد روان‌پریشی تولیدشده، گاهی ضد سایکوزهای «تیپیک» نامیده می‌شوند. این گروه شامل کلرپرومازین، هالوپریدول و پرفنازین است. مشخص شده است داروهای نسل اول به اندازه اکثر داروهای جدید مؤثرند و اگر از دوزهای متوسط استفاده شود می‌توان عوارض جانبی را به حداقل رساند. داروهای قدیمی نسبت به داروهای جدید ارزان‌تر هستند اما از معایب آن‌ها می‌توان به خطر اسپاسم یا سفتی عضلانی، بی‌قراری و در صورت استفاده طولانی‌مدت، خطر ایجاد حرکات غیر ارادی عضلانی بالقوه غیر قابل برگشت (به نام دیسکینزی تأخیری) اشاره کرد.
- ضد سایکوزهای «نسل دوم»: این داروها با نام ضد سایکوزهای «آتیپیک» نیز شناخته می‌شوند. علاوه بر اولانزاپین و کلوزاپین، داروهای جدید شامل ریسپریدون، کوئتیاپین، زیپراسیدون، آریپیپرازول، پالیپریدون، آسناپین، ایلوپریدون و لوراسیدون هستند. خطر اصلی در مصرف برخی از این داروها، افزایش وزن و تغییر در سوخت‌وساز بدن است. این داروها خطر ابتلا به دیابت را افزایش می‌دهند و باعث بالا رفتن کلسترول خون می‌شوند.
تجویز داروهای ضد روان‌پریشی
معمولاً کلوزاپین و اولانزاپین پس از آزمایش و مصرف داروهای دیگر تجویز می‌شوند. در مقایسه با سایر داروهای ضد روان‌پریشی، کلوزاپین و اولانزاپین بیشتر باعث افزایش وزن می‌شوند. همچنین حدود 1 نفر از هر 100 نفری که کلوزاپین مصرف می‌کند، ظرفیت تولید گلبول‌های سفید خون مورد نیاز برای مبارزه با عفونت را از دست می‌دهد.
افرادی که از عود بیماری رنج می‌برند می‌توانند هر داروی دیگری در نسل اول یا دوم ضد سایکوزها را امتحان کنند. هنگامی که یک فرد دارو یا ترکیبی از داروهای اثربخش را پیدا کرد، باید روند درمان اسکیزوفرنی را ادامه دهد تا خطر عود بیماری کاهش یابد.
سایر عوارض جانبی داروهای ضد سایکوز
تمام داروهای ضد روان‌پریشی اثرات آرام‌بخشی دارند. ممکن است فرد با مصرف این داروها احساس کندی کند یا به حالتی دچار شود که انگار بی‌انگیزه است. همچنین ممکن است به مشکل در تمرکز، تغییر در خواب، خشکی دهان، یبوست یا تغییر در فشار خون دچار شود.
نکاتی درباره داروی کلوزاپین
کلوزاپین یک ضدسایکوز منحصر به‌فرد است. این دارو به قدری متفاوت از سایر داروهای ضدروان‌پریشی عمل می‌کند که اگر بیماری با هیچ داروی دیگری به اندازه کافی تسکین نیافت، می‌تواند این گزینه را امتحان کند. با این حال، چون کلوزاپین ممکن است توانایی بدن در ساخت گلبول‌های سفید را مختل کند، افرادی که این دارو را مصرف می‌کنند باید منظم آزمایش خون انجام دهند تا تعداد گلبول‌های سفید در بدن آن‌ها بررسی شود.
سایر عوارض جانبی شامل تغییر در ضربان قلب و فشار خون، افزایش وزن، آرام‌بخشی، ترشح بیش از حد بزاق و یبوست است. از جنبه مثبت، سفتی عضلانی یا حرکات غیر ارادی عضلانی که در پی مصرف داروهای ضدروان‌پریشی قدیمی به وجود می‌آید و خوشایند بیماران نیست، با این مصرف دارو ایجاد نمی‌شود. برای برخی افراد، کلوزاپین ممکن است بهترین درمان کلی برای بهبود علائم اسکیزوفرنی باشد، بنابراین این افراد ممکن است تصمیم بگیرند خطرات مصرف این دارو را بپذیرند تا از مزایای آن بهره‌مند شوند.
داروهای ضد اضطراب
چون ممکن است سایر اختلالات نیز علائم اسکیزوفرنی را نشان دهند یا همراه با اسکیزوفرنی باشند، شاید بتوان به مصرف دسته‌های دیگری از داروها مانند داروهای ضد افسردگی و تثبیت‌کننده‌های خلق‌وخو فکر کرد. گاهی اوقات داروهای ضد اضطراب به کنترل اضطراب یا آژیتاسیون (سراسیمگی) کمک می‌کنند.
2) درمان روانی-اجتماعی اسکیزوفرنی
شواهد بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد درمان‌های روانی-اجتماعی برای درمان اسکیزوفرنی ضروری است. این درمان‌ها جای دارو را نگرفته و علاوه بر دارو توصیه می‌شوند. به عبارت دیگر، ترکیب دارو و درمان روانی-اجتماعی بسیار مؤثر خواهد بود.
در این بخش از مقاله با رویکردهای مفید در درمان این بیماری بیشتر آشنا خواهیم شد:
رفتاردرمانی شناختی
رفتاردرمانی شناختی (CBT) می‌تواند علائم و ناراحتی را در اسکیزوفرنی کاهش دهد. نحوه رفتاردرمانی شناختی در اسکیزوفرنی متفاوت از رفتاردرمانی شناختی در افسردگی است. هنگام درمان اسکیزوفرنی، درمانگر بر درک تجربه فرد، ایجاد رابطه صحیح با او و توضیح علائم روان‌پریشی با عبارات واقع‌بینانه تأکید بسیاری دارد تا اثر ناراحت‌کننده آن‌ها را محو کند.
درمان اسکیزوفرنی با روش جامعه‌نگر قاطعانه (ACT)
در این روش، یک تیم مبتنی بر جامعه شامل انواع مراقبان (برای مثال، روان‌پزشک، روان‌شناس، پرستار یا مددکار اجتماعی) به صورت منظم با بیماران ارتباط برقرار می‌کند، پایبندی به درمان را زیر نظر می‌گیرد و نیازهای روانی- اجتماعی و سلامتی را برآورد می‌کند. این تیم همچنین از خانواده‌ها حمایت عاطفی می‌کند. برخی از بیماران نیز در مجموعه‌ای زندگی می‌کنند که کارکنان می‌توانند پیشرفت آن‌ها را زیر نظر بگیرند و به آن‌ها کمک عملی ارائه دهند.
اشتغال حمایت‌شده
چنین برنامه‌هایی، به جای یک دوره آموزشی گسترده قبل از استخدام، بر کاریابی سریع تکیه دارند. در این برنامه‌ها تلاش بر این است اولویت‌های فرد درباره کار رعایت شود و خدمات پشتیبانی حین کار و سلامت روان در برنامه ادغام می‌شود. اکثر مطالعات دقیق چنین رویکردی را مؤثرتر از خدمات حرفه‌ای سنتی می‌دانند.
هنردرمانی
هنردرمانی برای تقویت بیان خلاق طراحی شده است. این روش به صورت انفرادی یا گروهی و تحت نظر یک هنردرمانگر می‌تواند به بیان احساساتی که فرد در رابطه با اسکیزوفرنی تجربه می‌کند، کمک کند. بعضی از افراد مبتلا به اسکیزوفرنی بیان مسائل به صورت غیرکلامی و از طریق هنر را مفید می‌دانند و فکر می‌کنند این روش راه جدیدی ایجاد می‌کند تا آن‌ها بتوانند با دیگر افراد ارتباط برقرار کنند.
نشان داده شده است که هنردرمانی می‌تواند در درمان علائم منفی در برخی افراد مؤثر باشد.
آموزش خانواده
اسکیزوفرنی، خانواده افراد بیمار را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. آموزش درباره بیماری و توصیه‌های عملی می‌تواند میزان عود بیماری و همچنین ناراحتی خانواده‌ها را کاهش دهد و به اعضای خانواده کمک کند تا از فرد مبتلا به بیماری حمایت کنند.
درمان سوء مصرف مواد
سوء مصرف مواد یک مشکل رایج در اسکیزوفرنی است که می‌تواند بیماری را تشدید کند. این درمان هنگام بروز مشکلات مربوط به مصرف مواد ضروری است.
سلامت عمومی
بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی بیشتر از سایرین در معرض سیگارکشیدن و اضافه وزن هستند. بنابراین، یک برنامه جامع می‌تواند راهی برای کمک به بیماران مبتلا به این مشکلات باشد. برای مثال، می‌توان توصیه‌هایی برای ترک سیگار، برنامه‌های کاهش وزن یا مشاوره تغذیه ارائه کرد.
هدف کلی درمان روانی- اجتماعی، ارائه حمایت عاطفی و عملی مستمر، آموزش درباره بیماری، ارائه دیدگاه درباره علائم بیماری، مشاوره درباره مدیریت روابط و سلامت، مهارت‌هایی برای بهبود عملکرد و گرایش به واقعیت است.
در روند درمان اسکیزوفرنی، بر حفظ انگیزه و حل مشکلات تأکید می‌شود. همه این تلاش‌ها به بیمار کمک می‌کند تا درمان را ادامه دهد. هر چه روابط طولانی‌تر شده و اعتماد به درمانگر افزایش یابد، برای فرد مبتلا به بیماری نیز مفیدتر خواهد بود.
سخن پایانی
افراد مبتلا به اسکیزوفرنی بسیار تحت فشار هستند و در بسیاری از موارد توانایی درک وضعیت خود را ندارند. در این موارد کمک اطرافیان می‌تواند مهم‌ترین عامل در شناسایی بیماری و شروع به درمان باشد. درمان‌های دارویی اسکیزوفرنی باید تماماً زیر نظر پزشک متخصص انجام شوند. همچنین، درمان‌های روانی‌ـ‌اجتماعی بسیار مفید بوده و فرد باید به طور منظم آن‌ها را دنبال کند. در انتها، اگر علائمی را در خود یا اطرافیان مشاهده کردید، سعی کنید هرچه سریع‌تر با پزشک ملاقات کرده و در صورت لزوم درمان را شروع کنید.
از تجربه خودتان بگویید
اگرچه اسکیزوفرنی بیماری شایعی نیست، اما ممکن است شما تجربه ارتباط با یک فرد مبتلا به این بیماری را داشته باشید. اگر این‌طور است، از تجربه خودتان بگویید و بیان کنید فرد تحت درمان اسکیزوفرنی، از چه روشی برای بهبود بیماری خود استفاده کرده و نتیجه چه بوده است.
