گاهی اوقات زخم مزمن می‌تواند فرسایشی شود. برخی زخم‌ها سرسخت‌تر از همیشه به نظر می‌آیند و درمان آن‌ها زمان‌بر می‌شود. این مزمن شدن، ممکن است برای ما سوالاتی ایجاد کند. به‌طور کلی اگر زخم پوست بهبود نیابد، به کندی بهبود یابد یا در صورت بهبودی مجدداً سر باز کند، به عنوان یک زخم مزمن شناخته می‌شود.
دلایل بسیاری برای ایجاد زخمهای مزمن وجود دارند که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از ضربه (تروما)، سوختگی، سرطان‌های پوست، عفونت یا بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت. زخم‌هایی که برای ترمیم نیازمند گذشتن زمان طولانی هستند، معمولاً به مراقبت ویژه هم نیاز دارند.
در ادامه با ما همراه باشید تا در مورد علل، تشخیص، خودمراقبتی و درمان زخمهای مزمن بخوانیم.
علل بروز زخم مزمن
به طور کلی دلایل بروز زخم پوستی مزمن شامل موارد زیر است:
- بی‌تحرک بودن و مختل شدن گردش خون در یک نقطه به دلیل فشار موضعی مداوم (زخمهای فشاری یا زخم بستر)
- آسیب دیدگی قابل توجه پوست
- عفونی شدن محل برش جراحی
- سوختگی‌های عمیق
- بیماری‌های زمینه‌ای مانند دیابت یا برخی از انواع بیماری‌های عروقی
- انواع خاصی از عفونت‌ها مانند زخمهای بارنزدیل (Bairnsdale) یا بورولی (Buruli) که توسط نوعی باکتری به نام مایکوباکتریوم اولسرانس ایجاد می‌شوند.
- زخمهای تروفیک که در آن‌ها به دلیل بی‌حسی پوست در اثر بیماری‌هایی مانند نوروپاتی دیابتی یا جذام، ضربات و آسیب‌های مداوم منجر به بروز زخم می‌شوند.
روند بهبودی زخم
روند ترمیم زخم پوستی از یک الگوی مشخص پیروی می‌کند. اگر در روند بهبودی یک یا چند مرحله مختل شود، در آن صورت ممکن است زخم بهبود پیدا نکند. مراحل عادی بهبود زخم شامل موارد زیر است:
- مرحله التهابی: عروق خونی محل زخم منقبض می‌شوند تا مانع از دست رفتن خون شوند. همچنین پلاکت‌ها به‌عنوان سلول‌های اختصاصی لخته‌کننده خون، برای ایجاد لخته در محل زخم جمع می‌شوند. پس از اینکه لخته تشکیل شد، عروق خونی منبسط می‌شوند تا حداکثر جریان خون در زخم فراهم شود. به همین دلیل است که محل زخمِ در حال بهبودی در ابتدا گرم و سرخ است. گلبول‌های سفید خون برای از بین بردن میکروب‌ها و سایر اجسام خارجی، تمامی ناحیه را فرا می‌گیرند. در نهایت، سلول‌های پوستی در سطح زخم تکثیر می‌یابند و رشد می‌کنند.
- مرحله فیبروبلاستی: فیبروبلاست‌ها سلول‌های دوکی شکلی هستند که نقش اساسی در ترمیم طبیعی زخم دارند. تولید کلاژن بخشی از وظایف این سلول‌هاست. کلاژن (پروتئینی که پوست را استحکام می‌بخشد) داخل زخم شروع به رشد می‌کند. رشد کلاژن باعث می‌شود لبه‌های زخم به هم برسند و بسته شوند. رگ‌های خونی کوچک یا مویرگ‌ها در محل ایجاد می‌شوند تا پوست جدید را خون‌رسانی کنند.
- مرحله بلوغ: بدن دائماً کلاژن بیشتری تولید کرده و ناحیه زخم را پاک‌سازی می‌کند. این مرحله ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد. به همین دلیل است که جای زخم با گذشت زمان کم‌رنگ می‌شود. همچنین به دلیل زمان‌بر بودن ترمیم زخم، باید تا مدتی پس از بهبودی همچنان از زخم‌ها مراقبت کنیم.
عوامل جلوگیری‌کننده از درمان زخم
عواملی که می‌توانند روند ترمیم زخم را آهسته کنند، عبارت‌اند از:
- پوست مرده (نکروز): پوست مرده و اجسام خارجی در روند بهبود زخم اختلال ایجاد می‌کنند.
- عفونت: یک زخم باز ممکن است دچار عفونت باکتریایی شود. در این حالت بدن به جای ترمیم زخم با عفونت مبارزه می‌کند.
- خون‌ریزی: خون‌ریزی مداوم، لبه‌های زخم را از هم دور نگه می‌دارد.
- آسیب مکانیکی: به عنوان مثال، شخصی که بی‌تحرک و در بستر است، به دلیل فشار و اصطکاک مداوم، و نیز کاهش جریان خون در آن موضع، در معرض ایجاد زخم بستر قرار می‌گیرد.
- رژیم غذایی: انتخاب غذاهای نامناسب ممکن است باعث شود مواد مغذی مورد نیاز برای التیام و بهبود زخم‌ها (مانند ویتامین C، روی و پروتئین) به بدن نرسد.
- مشکلات پزشکی: ابتلا به بیماری‌هایی مانند دیابت، کم‌خونی و برخی بیماری‌های عروقی که جریان خون را در ناحیه زخم کاهش می‌دهند یا اختلالاتی که مانع عملکرد طبیعی سیستم ایمنی بدن می‌شوند، بهبود زخم را با مشکل مواجه می‌کنند.
- سن: ترمیم زخم‌ها در افراد مسن بیشتر طول می‌کشد.
- داروها: برخی از داروها یا روش‌های درمانی مورد استفاده برای کنترل بعضی از بیماری‌ها ممکن است در روند بهبودی بدن اختلال ایجاد کنند.
- سیگار کشیدن: سیگار کشیدن باعث اختلال در روند بهبودی می‌شود و خطر بروز عوارض را نیز افزایش می‌دهد.
- عروق واریسی: محدود شدن جریان خون و تورم به دلیل واریس می‌تواند منجر به تجزیه بافت پوست و ایجاد زخمهای مزمن شود.
- خشکی: زخم‌هایی که در معرض هوای آزاد قرار دارند دیرتر بهبود می‌یابند، چون سلول‌های مختلفی که در روند بهبودی نقش دارند، مانند سلول‌های پوستی و سلول‌های ایمنی بدن، برای عملکرد درست به یک محیط مرطوب نیازمند هستند. البته این رطوبت باید کنترل‌شده باشد، زیرا علاوه بر سلول‌های پوست، میکروب‌ها هم برای رشد به محیط مرطوب نیاز دارند. پس برای تصمیم گرفتن در مورد هوادهی زخم یا بسته نگه داشتن آن، حتماً با یک پزشک یا پرستار مشورت نمائید.
روش‌های تشخیص زخم مزمن
در ابتدا باید علت ایجاد زخم مزمن مشخص شود تا بتوانید عوامل زمینه‌ای آن را کنترل کنید. به عنوان مثال، اگر زخم پا ناشی از دیابت باشد، پزشک میزان قند خونتان را بررسی می‌کند و ممکن است به شما پیشنهاد دهد برای جلوگیری از عود مجدد زخم در آینده، به پزشک متخصص امراض پا مراجعه کنید. در مورد زخم ناشی از واریس، ممکن است به جراحی عروق نیاز داشته باشید.
برخی از روش‌های تشخیص زخم مزمن:
- معاینه فیزیکی شامل مشاهده زخم و ارزیابی اعصاب و خون‌رسانی موضعی
- سابقه پزشکی شامل اطلاعات مربوط به بیماری‌های مزمن، سابقه جراحی‌های اخیر و داروهایی که به‌طور معمول مصرف می‌کنید یا اخیراً مصرف کردهاید
- آزمایش خون و ادرار
- نمونه‌برداری از زخم
- کشت زخم برای جستجوی هرگونه میکروارگانیسم بیماری‌زا
رویکردهای درمانی برای ترمیم زخم مزمن
درمانی که توسط پزشک توصیه می‌شود، به سن، سلامت بدنی و ماهیت زخم بستگی دارد. مراقبت‌های عمومی برای زخم می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- تمیز کردن ناحیه برای از بین بردن آلودگی‌های روی زخم تازه. این کار با ملایمت بسیار و اغلب در حین دوش گرفتن انجام می‌شود.
- واکسیناسیون کزاز که برای برخی زخمهای حاصل از آسیب‌های تروماتیک تجویز می‌شود.
- ممکن است لازم شود که زخمهای عمیق، از طریق جراحی بررسی شوند. در این صورت، پیش از معاینه، بی‌حسی موضعی انجام می‌شود.
- برداشتن پوست مرده از طریق جراحی که در این حالت هم از بی‌حسی موضعی استفاده می‌شود.
- بستن زخمهای بزرگ با بخیه‌های جراحی یا بخیه‌های فلزی.
- پانسمان زخم. نوع این پانسمان توسط پزشک انتخاب می‌شود و به نوع و شدت زخم بستگی دارد. در اغلب زخمهای مزمن، پزشک پانسمان مرطوب را توصیه می‌کند.
- تسکین درد با داروها. درد می‌تواند باعث انقباض رگ‌های خونی شود که این انقباض روند بهبود زخم را کند می‌کند. اگر زخم‌تان باعث ناراحتی و درد می‌شود، با پزشک مشورت کنید. او ممکن است در این شرایط برایتان داروهای بدون نسخه مانند استامینوفن یا داروهای ضددرد قوی‌تری تجویز کند.
- درمان علائم عفونت از جمله درد، چرک و تب. در صورت لزوم، پزشک برایتان آنتی‌بیوتیک و پانسمان ضد میکروبی تجویز می‌کند.
- بررسی سایر داروهای مصرفی توسط پزشک. برخی از داروها مانند داروهای ضد التهاب و استروئیدها در روند بهبودی بدن اختلال ایجاد می‌کنند. تمام داروهایی که مصرف می‌کنید یا اخیراً مصرف کردهاید (از جمله داروهای طبیعی و گیاهی و حتی دمنوش‌هایی که به طور مداوم مصرف می‌کنید) را به پزشکتان اطلاع دهید. پزشک ممکن است تا زمانی که زخم شما بهبود پیدا کند، دوز دارویتان را تغییر دهد یا داروهای دیگری را برایتان تجویز کند.
- استفاده از وسایل کمکی مانند جوراب‌های مخصوص. طبق دستور پزشک می‌توانید از این لوازم کمک بگیرید.
- درمان سایر مشکلات پزشکی مانند کم‌خونی که ممکن است مانع ترمیم زخم شما شوند.
- تجویز آنتی‌بیوتیک‌های خاص برای زخمهای بارنزدیل یا بورولی. در این مورد ممکن است نیاز به پیوند پوست هم وجود داشته باشد.
- توصیه به جراحی یا پرتودرمانی برای از بین بردن زخمهای ناشی از سرطان سلول پایه‌ای پوست (نوعی سرطان پوست غیر تهاجمی).
- بهبود خون‌رسانی با جراحی عروق برای کسانی که دیابت یا سایر مشکلات مربوط به خون‌رسانی ضعیف، از ترمیم زخم‌شان جلوگیری می‌کند.
خودمراقبتی از زخم
برای هر مراقبتی بهتر است از پزشکتان مشورت بگیرید، اما در ادامه چند پیشنهاد برای مراقبت از زخم‌هایی که به آهستگی ترمیم می‌شوند، آمده است:
- در صورت امکان داروهایی مصرف نکنید که با روند بهبود طبیعی بدن تداخل داشته باشند. به عنوان مثال، داروهای ضد التهاب مانند آسپرین بدون نسخه، عملکرد سلول‌های سیستم ایمنی بدن را مختل می‌کنند. با کمک پزشکتان، لیستی از این نوع داروها تهیه کنید و در طول مدت درمان زخم‌تان، از مصرف این داروها اجتناب کنید. البته در صورتی که آسپرین یا هر داروی دیگری را پزشک متخصص دیگری (مانند متخصص قلب و عروق) برای شما تجویز کرده است، بدون مشورت او نیابد مصرف دارو را قطع کرده یا کاهش دهید. این کار ممکن است عوارض بدتری (مانند مشکلات قلبی) ایجاد کند.
- مطمئن شوید که به‌درستی غذا می‌خورید. بدن به سوخت خوب نیاز دارد تا روند بهبود را ممکن و تسریع کند.
- سبزیجات و میوه‌های سرشار از ویتامین C مانند توت‌فرنگی یا اسفناج بخورید. برای تأمین روی (زینک) کافی، غلات کامل بخورید و مواد غذایی حاوی پروتئین مانند تخم مرغ، گوشت، لبنیات یا غذاهای دریایی را از برنامه غذایی‌تان حذف نکنید. برخی زخم‌ها ممکن است برای طی روند بهبودی به میزان بیشتری از برخی ویتامین‌ها و مواد معدنی نیاز داشته باشند . قبل از شروع مصرف هرگونه مکمل جدید، با پزشکتان مشورت کنید.
- میزان روزانه مصرف پروتئین را کنترل کنید. کمبود پروتئین باعث اختلال در روند ترمیم زخم می‌شود.
- در هر وعده غذایی یا میان‌وعده، یک منبع پروتئین قرار دهید. برنامه غذایی روزانه شما برای کمک به درمان و ترمیم زخم می‌تواند شبیه به این روند باشد: “تخم مرغ برای صبحانه، خوراک لوبیای سیاه یا لوبیا چیتی برای ناهار، ماست یا پنیر برای میان‌وعده و مرغ در وعده شام.”
- به طور مرتب آب یا نوشیدنی‌های شیرین‌نشده بنوشید.
- زخم‌تان را پانسمان کنید. زخم‌ها در صورت گرم نگه داشته شدن، سریع‌تر بهبود می‌یابند. سعی کنید هنگام تعویض پانسمان، سرعت عمل داشته باشید. اگر زخم شما در معرض هوا قرار بگیرد، حرارت در آن ناحیه کم می‌شود و این موضوع می‌تواند روند بهبودی را برای چند ساعت آهسته کند.
- از کرم‌ها، شستشودهنده‌ها یا اسپری‌های ضدعفونی‌کننده روی زخمهای مزمن استفاده نکنید. این محصولات برای سلول‌های درگیر در ترمیم زخم، سمی هستند.
- ورزش منظم داشته باشید، زیرا جریان خون را افزایش می‌دهد، سلامت عمومی را بهبود می‌بخشد و ترمیم زخم را تسریع می‌کند. در مورد ورزش مناسب از پزشکتان مشورت بگیرید.
- هرگونه بیماری مزمن را با کمک پزشک کنترل کنید.
- سیگار نکشید.
مراجعه به پزشک برای درمان زخم
به طور مرتب زخم‌تان را کنترل کنید و در صورت مشاهده علائم زیر، بلافاصله به پزشک مراجعه کنید:
- خون‌ریزی
- افزایش درد
- چرک یا ترشح از زخم
- تب
کلام آخر
در صورت نگرانی در مورد زخم یا هرگونه تغییر یا تاخیر در روند ترمیم زخم نسبت به دفعات قبلی، اولین اقدام مناسب مراجعه به پزشک است. پوست سد دفاعی بدن در برابر صدمات فیزیکی، ورود میکروب‌ها و قارچ‌های بیماری‌زا، از دست رفتن آب بدن، از دست رفتن حرارت بدن و محافظ در برابر بسیاری پرتوهاست. درمان زخم را جدی بگیرید.
تجربه شما
اگر سابقه مقابله با زخم مزمن را دارید، مؤثرترین راهی که برای درمان زخم به کار برده‌اید را با ما و دیگران در میان بگذارید. تجربیات هریک از ما می‌تواند مسیر درمان را برای دیگران ساده‌تر کند.
منابع:
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26979353
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32003952
https://www.medicalnewstoday.com/articles/324221
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC8787234
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4528992
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5350204
https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/conditionsandtreatments/wounds-how-to-care-for-them
https://www.eatright.org/health/wellness/preventing-illness/nutrition-tips-to-promote-wound-healing
