علت سردرد چیست؟

سردرد یکی از شایع‌ترین مشکلات پزشکی است و بیشتر افراد صرف نظر از سن، نژاد و جنسیت، در طول زندگی خود بارها آن را تجربه می‌کنند. طبق گزارش سازمان بهداشت جهانی (WHO)، تقریباً نیمی از بزرگسالان در سرتاسر جهان، در هر سال حداقل یک بار به سردرد دچار می‌شوند. سردرد می‌تواند نشانه استرس، پریشانی عاطفی، نتیجه یک اختلال پزشکی مانند میگرن، فشار خون بالا، اضطراب و یا افسردگی باشد. این اختلال می‌تواند مشکلات دیگری نیز برای فرد به وجود بیاورد. برای مثال، افرادی که به میگرن مزمن مبتلا هستند، ممکن است برای حضور منظم در محل کار یا تحصیل خود، دچار مشکل شوند. برای آگاهی از علت سردرد خود، ابتدا باید بدانید نوع سردرد شما چیست. سردرد انواع مختلفی دارد که هریک علت یا علل متفاوتی دارند و طبیعتاً درمان‌های آن‌ها نیز همیشه یکسان نیست.

علت سردرد

سردرد می‌تواند در هر قسمتی از سر، در یک نقطه یا هر دو طرف آن ایجاد شود. روش‌های مختلفی برای تشخیص آن وجود دارد. انجمن بین‌المللی سردرد (IHS)، سردردها را به دو نوع اولیه (زمانی که به دلیل دیگری ایجاد نشده باشد) و ثانویه (وقتی عامل به وجود آورنده دیگری داشته باشد) تقسیم‌بندی می‌کند. در ادامه علت سردرد را بسته به نوع آن می‌خوانید.

علت سردردهای اولیه

سردردهای اولیه، بیماری‌های مستقلی هستند. علت سردردهای اولیه، به طور مستقیم فعالیت بیش از حد یا مشکلات ساختارهای حساس به درد در ناحیه سر، شامل رگ‌های خونی، عضلات و اعصاب سر و گردن است. سردرد اولیه ممکن است در نتیجه تغییر فعالیت‌های شیمیایی مغز نیز ایجاد شود. از شایع‌ترین انواع سردردهای اولیه می‌توان به سردرد میگرنی، سردرد خوشه‌ای و سردرد تنشی اشاره کرد.

علت سردردهای ثانویه

سردردهای ثانویه در واقع علائمی هستند که هنگام تحریک اعصاب حساس به درد (در ناحیه سر) از طریق یک بیماری دیگر به وجود می‌آیند. به عبارت دیگر، این نوع سردردها می‌توانند نشانه بیماری دیگری باشند.

عوامل مختلفی می‌توانند سردردهای ثانویه را به وجود بیاورند که از جمله آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دهیدراتاسیون (کم آبی بدن)
• دندان قروچه در شب
• آنفلوانزا
• فشار خون بالا
• گرفتگی (احتقان) سینوس
• آب سیاه (گلوکوم)
• خماری ناشی از مصرف الکل
• مسمومیت با گاز مونوکسید کربن
• «انجماد مغزی» یا سردرد ناشی از خوردن مواد غذایی بسیار سرد مانند بستنی
• استفاده بیش از حد از مسکن‌ها (علت سردردهای بازگشتی یا ریباند)
• حملات ناشی از ترس شدید (panic attack)
• خونریزی در مغز یا اطراف آن
• لخته‌های خونی
• سکته مغزی
• ضربه مغزی
• تومور مغزی

با توجه به اینکه سردردها می‌توانند علامت یک مشکل جدی باشند، در صورت بدتر شدن یا تکرار به صورت منظم و مداوم، حتماً باید به پزشک مراجعه کنید. در صورتی که سردرد شما نسبت به سردردهای قبلی شدیدتر و دردناک‌تر شده است یا اینکه با مصرف دارو بهتر نمی‌شود و یا با علائم دیگری مانند سردرگمی، تب، تغییر در حواس و سفتی گردن همراه است، باید فوراً پزشک را مطلع کنید.

علت و علائم انواع سردرد

علت سردردهای اولیه و ثانویه را به طور کلی خواندید. در ادامه انواع سردرد را به همراه علائم و علت اختصاصی هریک بررسی می‌کنیم. هنگامی که نوع و علت سردرد خود را بدانید، می‌توانید تا حد ممکن آن را کنترل کنید و نیز بدانید چه هنگام نیاز به مراجعه به پزشک یا درخواست کمک اورژانسی دارید.

سردرد تنشی

سردردهای تنشی شایع‌ترین شکل سردرد اولیه هستند که معمولاً به آرامی و به تدریج در اواسط روز ایجاد می‌شوند.

علائم این نوع سردرد به صورت زیر است:

• فرد حس می‌کند یک باند محکم به دور سرش بسته شده است.
• یک درد مداوم و مبهم در دو طرف سر حس می‌شود.
• درد از گردن آغاز شده یا به سمت گردن گسترش می‌یابد.

علت سردرد تنشی

علت اصلی این نوع سردرد، انقباض و سفت‌شدن عضلات سر و گردن است. این انقباضات عضلانی می‌تواند در پاسخ به استرس، افسردگی، آسیب سر یا اضطراب رخ دهد.

سردرد تنشی اغلب همراه با موارد زیر بروز می‌کند:

• استرس
• کم‌خوابی
• خستگی
• گرسنگی
• تغییرات آب و هوا
• قطع مصرف کافئین
• قطع ناگهانی داروهای حاوی کافئین، مانند: ایبوپروفین و استامینوفن
• مصرف برخی خوراکی‌ها، مانند: شکلات، غذاهای فراوری‌شده حاوی مونوسدیم گلوتامات و الکل

سردردهای تنشی می‌توانند اپیزودیک یا مزمن باشند. حملات اپیزودیک معمولاً به مدت چند ساعت در روز رخ می‌دهند، اما ممکن است تا چند روز نیز ادامه پیدا کنند. سردردهای مزمن 15 روز در ماه (یا بیشتر) و در یک دوره حداقل 3 ماهه رخ می‌دهند.

واضح است که در صورت ابتلا به سردرد مزمن، مراجعه به پزشک یک ضرورت است. ثبت روزهای سردرد همراه با علائم و شدت درد، به پزشک شما کمک می‌کند نوع سردردتان را تشخیص دهد و برای کاهش علائم و مهم‌تر از آن، پیشگیری از حملات بعدی، راهنمایی درستی به شما ارائه دهد.

سردرد میگرنی

سردرد میگرنی معمولاً فقط در یک طرف سر و اغلب در ناحیه جلو یا کناری آن به وجود می‌آید و درد شدید و ضربان‌داری ایجاد می‌کند. این نوع سردرد ممکن است با تاری دید، احساس سبکی سر، حالت تهوع و استفراغ و اختلالات حسی یا اورا همراه باشد. اورای میگرنی به اختلالات بینایی یا حسی گفته می‌شود که اندکی قبل از حمله میگرنی رخ می‌دهند. فرد ممکن است نسبت به نور یا سروصدا نیز حساس شود.

میگرن، دومین نوع شایع سردرد اولیه محسوب می‌شود و می‌تواند بر کیفیت زندگی فرد تاثیر چشم‌گیری بگذارد. به گزارش سازمان بهداشت جهانی، میگرن ششمین عامل هدر رفتن روزها به دلیل ناتوانی، در سرتاسر جهان است. سردرد میگرنی می‌تواند از چند ساعت تا 2 یا 3 روز ادامه پیدا کند.

علت سردرد میگرنی

علت میگرن به طور دقیق مشخص نیست؛ اگرچه اینطور به نظر می‌رسد که میگرن نتیجه تغییرات موقتی در ترکیبات شیمیایی، اعصاب و رگ‌های خونی مغز است. بررسی‌ها نشان داده است حدود نیمی از افرادی که دچار میگرن هستند، در خانواده یا بستگان نزدیک خود فردی را دارند که او هم درگیر سردرد میگرنی است. این مسئله نشان می‌دهد عامل وراثت می‌تواند در بروز این مشکل نقش داشته باشد.

بسیاری از عوامل ایجاد سردرد تنشی، به خصوص استرس، گرسنگی، خستگی و کمبود خواب، جزو عوامل اصلی بروز میگرن نیز هستند. البته عوامل دخیل در ایجاد سردرد میگرنی، گسترده‌تر از سردرد تنشی و شامل موارد زیر است:

• استشمام دود
• استشمام برخی بوهای خاص
• نور روشن، مانند نور خورشید یا چراغ‌های چشمک‌زن
• برخی خوراکی‌ها مانند شکلات، پنیرهای کهنه، آووکادو، موز، نخود، گوشت خوک، خامه ترش، آجیل، کره بادام زمینی و ماست
• مصرف الکل
• تغییرات سطوح هورمون استروژن (برای خانم‌ها)
• مصرف برخی داروهای تجویزی مانند نیتروگلیسیرین (که برای بیماری قلبی تجویز می‌شود) و استروژن (که برای کنترل بارداری یا علائم یائسگی تجویز می شود).
• قطع ناگهانی کافئین
• قطع ناگهانی داروهای حاوی کافئین، مانند برخی از داروهای مسکن مانند ایبوپروفن یا استامینوفن.
• افزودنی‌های غذایی، مانند مونوسدیم گلوتامات (MSG) و نیترات‌ها (موجود در گوشت‌های پخته‌شده).

تمام مواد غذایی لیست بالا برای همه افراد، محرک میگرن نیستند. برای اینکه در بین خوراکی‌ها، مقصر اصلی سردردهای میگرنی خود را پیدا کنید، می‌توانید ابتدا تمام موارد گفته‌شده را از رژیم خود حذف کرده و سپس در بازه‌های زمانی مناسب، یک به یک آن‌ها را به رژیم غذایی‌تان بازگردانید. به این ترتیب می‌توانید مواردی که برای شما نامناسب است را بیابید.

سردرد خوشه‌ای

درد در سردرد خوشه‌ای یک طرفه، بسیار شدید و اغلب با سوزش همراه است و معمولاً در اطراف یک چشم ایجاد می‌شود. ناحیه درگیر ممکن است دچار قرمزی و تورم شده، پلک دچار افتادگی شود و مجرای بینی در آن قسمت، گرفتگی و آبریزش داشته باشد.

سردردهای خوشه‌ای معمولاً بین 15 دقیقه تا 3 ساعت طول می‌کشند و به طور ناگهانی یک تا هشت بار در روز برای یک دوره هفتگی یا ماهیانه ایجاد می‌شوند. بین این دوره‌ها، ممکن است هیچ نشانه‌ای از سردرد مشاهده نشود و دوره‌ی بدون سردرد، ماه‌ها و سال‌ها به طول بیانجامد.

علت سردردهای خوشه‌ای

مانند میگرن، علت سردرد خوشه‌ای نیز به طور دقیق مشخص نشده است. تا چندی پیش، اعتقاد کلی محققان بر این بود که الگوهای سردرد خوشه‌ای با ناهنجاری در ساعت بیولوژیکی بدن (هیپوتالاموس) مرتبط هستند، اما این نظریه اخیراً مورد تردید قرار گرفته است.

در حال حاضر می‌دانیم برخلاف سردرد تنشی و میگرن، شروع سردرد خوشه‌ای معمولاً با محرک‌هایی مانند غذاها، تغییرات هورمونی یا استرس مرتبط نیست.

سردرد بازگشتی (ریباند)

این نوع سردرد معمولاً در اوایل روز ایجاد شده و تا شب ادامه پیدا می‌کند.

علت سردردهای بازگشتی

سردردهای بازگشتی در اثر مصرف بیش از حد دارو برای از بین بردن علائم سردرد ایجاد می‌شوند، که این مسئله شایع‌ترین عامل ایجاد سردردهای ثانویه به شمار می‌رود. ممکن است این سردردها با مصرف داروهای مسکن بهبود یابند اما معمولاً با از بین رفتن اثر دارو، بدتر می‌شوند.

سردردهای بازگشتی، علاوه بر درد در ناحیه سر، پیامدهای دیگری را نیز به همراه دارند:

• درد در ناحیه گردن
• بی‌قراری
• احساس گرفتگی بینی
• کاهش کیفیت خواب

این نوع سردردها می‌توانند علائم زیادی ایجاد کنند و ممکن است درد آن‌ها در هر روز با روز دیگر متفاوت باشد.

برای متوقف کردن سردردهای بازگشتی، مصرف مسکن‌های ضد سردرد را به 2 تا 3 روز در هفته (یا 10 روز در ماه) محدود کنید. اگر به مصرف داروهای ضد سردرد، بیش از دو بار در هفته نیاز دارید، حتماً با پزشک تماس بگیرید. هرقدر بیشتر مسکن مصرف کنید، احتمال بروز سردردهای بازگشتی بیشتر می‌شود و این چرخه معیوب ادامه می‌یابد. پس اجازه دهید پزشک نوع سردرد شما را تشخیص دهد و با روش‌های ممکن آن را کنترل نماید.

سردرد صاعقه‌ای

این نوع سردردها ناگهانی و بسیار شدید هستند و اغلب به عنوان «بدترین سردرد زندگی» معرفی می‌شوند. عموماً در کمتر از یک دقیقه به اوج می‌رسند و بیش از 5 دقیقه ادامه می‌یابند.

علت سردرد صاعقه‌ای

علت این سردردهای وحشتناک، غالباً یک عامل تهدیدکننده حیات است. مانند:

• خونریزی داخلی مغز
• ترومبوز ورید مغزی
• آنوریسم مغزی (برآمدگی و اتساع دیواره یک رگ خونی) پاره‌شده یا پاره‌نشده
• سندرم انقباض برگشت‌پذیر عروق مغزی (RVS): عارضه نادری که در نتیجه انقباض و سفت شدن ناگهانی عروق خون‌رسان به مغز رخ می‌دهد.
• مننژیت
• آپوپلکسی هیپوفیز: عارضه‌ای که در اثر مرگ قسمتی از بافت یا خونریزی در غده هیپوفیز ایجاد می‌شود.

افرادی که این سردرد شدید و ناگهانی را تجربه می‌کنند، باید بلافاصله به اورژانس مراجعه کنند.

درمان سردرد

در قدم اول مطمئن شوید بدن شما دچار کم‌آبی نیست. این مسئله بیش از آنچه فکر کنید باعث سردرد می‌شود. ننوشیدن آب کافی حتی می‌تواند محرک بروز میگرن باشد.

رایج‌ترین روش‌های درمان سردرد، استراحت، ماساژ سر و گردن و استفاده از داروهای مسکن است. برخی داروهای مسکن به صورت بدون نسخه در داروخانه‌ها در دسترس هستند و پزشکان نیز ممکن است داروهایی مانند: داروهای ضد افسردگی سه حلقه‌ای، آگونیست‌های گیرنده سروتونین، داروهای ضد صرع و مهارکننده‌های گیرنده بتا را برای پیشگیری تجویز کنند.

در برخی مواقع بهترین درمان سردرد، پیشگیری از سردرد است. تصور نکنید مصرف کردن دارو هنگامی که دچار سردرد نیستید، لزوماً کار اشتباهی است. به توصیه پزشک متخصص گوش دهید. عدم مصرف داروی تجویزی پزشک، می‌تواند مانند مصرف خودسرانه دارو عوارض ناخوشایندی داشته باشد.

توجه به توصیه‌های پزشکی اهمیت فراوانی دارد، زیرا علاوه بر آنچه گفته شد، استفاده بیش از حد از داروهای مسکن، می‌تواند منجر به بروز سردردهای بازگشتی شود.

درمان سردردهای بازگشتی مستلزم کاهش یا قطع مصرف داروهای مسکن است. در موارد شدیدتر، ممکن است جهت مدیریت ایمن و موثرِ علائم قطع مصرف دارو، یک دوره بستری کوتاه مدت در بیمارستان لازم باشد.

روش‌های جایگزین برای درمان سردرد

چندین روش جایگزین برای درمان سردرد وجود دارد، اما پیش از هرگونه تغییر اساسی یا شروع هرگونه درمان جایگزین، لازم است با پزشک مشورت کنید. روش‌های درمانی جایگزین عبارتند از:

• طب سوزنی
• رفتار درمانی شناختی
• فرآورده‌های گیاهی و مکمل‌های غذایی
• هیپنوتیزم
• مراقبه (مدیتیشن)

لازم به ذکر است که تحقیقات پزشکی، کارایی همه روش‌های فوق را تایید نمی‌کنند؛ و حتی اگر یکی از روش‌های فوق برای نوعی سردرد مؤثر باشد، لزوماً علت سردرد دیگری را رفع نمی‌کند.

گاهی ممکن است سردرد، ناشی از کمبود برخی مواد مغذی، به ویژه منیزیم و ویتامین‌های گروه B باشد. کمبود مواد مغذی می‌تواند نتیجه یک رژیم غذایی ضعیف، مشکلات سوءجذب زمینه‌ای یا دیگر مشکلات باشد.

داشتن خواب سالم و کافی نیز برای پیشگیری از بروز انواع سردرد بسیار مفید خواهد بود. این مسئله را جدی بگیرید. اگر با رعایت نکات بهداشت خواب، خواب شما اصلاح نشد و به کمیت و کیفیت مطلوب نرسید، احتمال وجود اختلالات خواب را به کمک پزشک بررسی کنید.

درمان‌های خانگی برای سردرد

برای کاهش احتمال بروز سردرد یا کاهش درد ناشی از آن، می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید:

• همیشه آب کافی بنوشید و در تمام فصول مراقبت باشید بدن‌تان دچار کم‌آبی نشود.
• از کمپرس یخ یا کمپرس گرم روی سر یا گردن استفاده کنید؛ البته شدت سرما یا گرمای آن نباید خیلی زیاد و آزاردهنده باشد. (هیچ‌گاه یخ را مستقیم روی پوست یا دقیقاً در پشت سر _در محل اتصال سر به گردن_ که یک فرورفتگی نرم وجود دارد، قرار ندهید.)
• ماساژ ملایم سر و گردن می‌تواند برای سردرد و رفع آن _به خصوص هنگامی که تازه آغاز شده است_ مفید باشد.
• تا حد امکان، از عوامل استرس‌زا دوری کنید و استراتژی‌های مقابله سالم با استرس‌های اجتناب‌ناپذیر را به کار بگیرید.
• وعده‌های غذایی منظم و ثابت داشته باشید و قند خون خود را ثابت نگه دارید.
• از مصرف الکل و سیگار اجتناب کنید.

در بیشتر مواقع، دوش آب ولرم می‌تواند موثر باشد، البته در برخی مواقع ممکن است آب گرم، سبب تشدید سردرد شود. تجربه خود شما در این مورد مهم است.

ورزش منظم، استراحت و خواب کافی نیز می‌توانند در حفظ سلامتی، کاهش استرس و پیشگیری از سردرد بسیار بیشتر از آنچه انتظار دارید، موثر باشند.

آیا لازم است برای سردرد به پزشک مراجعه کنیم؟

همه افراد گاه‌به‌گاه دچار سردرد خفیف یا گذرایی می‌شوند که علت آن می‌تواند کم‌خوابی، فشارهای عصبی، کم آبی بدن، تغذیه نادرست، تغییرات هورمونی ماهانه و برخی علل مشابه دیگر باشد. این سردردها معمولاً با نوشیدن آب، استراحت یا مصرف مسکن‌های بدون نسخه برطرف می‌شوند. اما اگر سردرد شما تکرار می‌شود، بیش از 4 روز در ماه دچار سردرد هستید، سردردتان به داروهای بدون نسخه پاسخ نمی‌دهد، کیفیت خواب یا زندگی شما را تغییر داده است، نتوانسته‌اید نوع یا علت سردرد خود را تشخیص دهید یا دچار چند نوع سردرد متفاوت هستید، باید به پزشک مراجعه کنید. شایع بودن سردرد دلیلی برای بی‌توجهی به آن نیست.

پزشک معمولاً با شرح وضعیت، نوع درد، زمان و الگوی حملات تشخیص می‌دهد که شخص به کدام‌یک از انواع سردرد دچار است. اگر ماهیت سردرد به نظر پیچیده برسد، ممکن است برای حذف احتمال وجود دلایل جدی‌تر، نیاز به انجام آزمایش‌های زیر باشد:

• آزمایش خون
• عکس‌برداری با اشعه ایکس
• اسکن مغزی؛ مانند سی‌تی اسکن و ام آر آی

بر اساس تحقیقات سازمان بهداشت جهانی، بیشتر سردردها به دلیل پراکنده‌بودن و اینکه غالباً منجر به مرگ نمی‌شوند و مسری نیستند، جدی گرفته نمی‌شوند. اما اگر نوع و علت سردرد مشخص شود، با تغییر برخی موارد در سبک زندگی، مانند بهبود کیفیت تغذیه و وضعیت خواب و مصرف برخی داروهای تجویزی پزشک، می‌توان تا جای ممکن از حملات سردرد پیشگیری کرد.

چه زمان برای سردرد به اورژانس مراجعه کنیم؟

اگر بدترین سردرد زندگی خود را تجربه می‌کنید؛ همراه با سردرد، بینایی یا هوشیاری شما کاهش یافته است؛ دچار استفراغ غیر قابل کنترل شده‌اید؛ گردن شما سفت شده است؛ سرگیجه و عدم تعادل دارید؛ شدت سردرد شما را از خواب بیدار کرده است، یا بیش از 72 ساعت است که سردرد دارید بدون اینکه حداقل 4 ساعت را بدون درد گذرانده باشید، لازم است سریعاً به اورژانس مراجعه کنید و شرح حال دقیق خود را ارائه دهید.

تجربه شما

شما کدام نوع از این سردردها را تجربه کرده‌اید؟ اگر مبتلا به سردرد مزمن هستید، آیا از علت سردرد خود آگاهی دارید؟ روش درمانی‌تان برای بهبود و رفع آن چه بوده است؟ تجربیات‌تان را با ما و دیگران به اشتراک بگذارید. تجربه هر فرد می‌تواند در تشخیص و کنترل سردرد افراد دیگری که دچار همان نوع سردرد هستند، کمک‌کننده باشد.