شیمی درمانی: انواع داروها، عوارض و روش‌های انجام آن

با وجود ایمنی‌درمانی و درمان‌های هدفمند جدید بسیار، شیمی درمانی همچنان یکی از پایه‌های اصلی درمان سرطان به شمار می‌رود. در بعضی موارد شیمی درمانی به‌تنهایی و در موارد دیگر همراه با سایر روش‌های درمانی مانند جراحی برای کمک به افراد مبتلا به سرطان استفاده می‌شود. این روش درمانی با سه هدف درمان قطعی، کنترل و تسکین سرطان به کار گرفته می‌شود.

شیمی درمانی می‌‌تواند سلول‌های سالم بدن را نیز تحت تأثیر قرار دهد. این ویژگی شیمی درمانی، عوارض جانبی متعددی را در فرد مبتلا ایجاد می‌کند. خوشبختانه امروزه پیشرفت‌های چشمگیری در تولید و توسعه داروهای مکمل به دست آمده است که می‌تواند عوارض جانبی شیمی درمانی را کاهش دهد.

ما در این مقاله به بررسی شیمی درمانی، داروهای شیمی درمانی موجود و عملکرد آن‌ها و عوارض جانبی احتمالی این روش درمانی و راه‌های مدیریت آن پرداخته‌ایم. با ما همراه باشید.

شیمی درمانی چیست؟

واژه شیمی درمانی (Chemotherapy) به معنای استفاده از داروهای قوی برای درمان سرطان است. این تکنیک یکی از رایج‌ترین درمان‌ها برای سرطان محسوب می‌شود و سال‌هاست که مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بسیاری از موارد، شیمی درمانی قابلیت رشد و انتشار سلول‌های سرطانی را مختل می‌کند. با این وجود، گروه‌های دارویی گوناگون به روش‌های متفاوتی سلول‌های سرطانی را مورد حمله قرار می‌دهند.

در بعضی موارد، شیمی درمانی به‌تنهایی و در مواقع دیگر همراه با سایر روش‌های درمانی نظیر پرتودرمانی یا جراحی مورد استفاده قرار می‌گیرد. علاوه بر این، شیمی درمانی ممکن است همراه با درمان‌های دارویی سرطان مانند درمان هدفمند، هورمون‌درمانی و ایمونوتراپی استفاده شود. به‌طور معمول، پزشک برای درمان برخی از انواع خاص سرطان ترکیب چند داروی شیمی درمانی را تجویز می‌کند که باید به ترتیب خاصی مورد  استفاده قرار بگیرند.

هدف از انجام شیمی درمانی چیست؟

هنگامی که شیمی درمانی به عنوان یک راه حل برای درمان سرطان در نظر گرفته می‌شود، سه هدف کلیدی مورد نظر است: درمان قطعی، کنترل و تسکین.

1) درمان قطعی

در بعضی موارد از شیمی درمانی نه برای تسکین و کنترل بیماری، بلکه برای درمان قطعی سرطان استفاده می‌شود. درمان قطعی به معنای از بین رفتن کامل سلول‌های سرطانی و عدم بازگشت آن‌ها است. با این حال، این تکنیک همیشه به درمان قطعی منتهی نمی‌شود. به طور معمول، آگاهی از اینکه سرطان در یک فرد قابل درمان قطعی است یا خیر، سال‌ها طول می‌کشد.

2) کنترل

اگر درمان و بهبودی کامل میسر نباشد، در آن صورت هدف از شیمی درمانی می‌تواند کنترل سرطان باشد. در این موارد، از شیمی درمانی برای کوچک‌کردن سلول‌های سرطانی و جلوگیری از رشد و گسترش آن‌ها استفاده می‌شود. این کارکرد شیمی درمانی می‌تواند سبب شود بیمار احساس بهتری داشته باشد و طول عمر او افزایش یابد.

در بسیاری از موارد، سرطان کامل از بین نمی‌رود بلکه مانند یک بیماری مزمن (بیماری قلبی یا دیابت) کنترل می‌شود. در موارد دیگر، اگرچه ممکن است سرطان برای مدتی ناپدید شود، اما احتمال بازگشت آن وجود دارد.

3) تسکین

از شیمی درمانی می‌توان برای کاهش علائم سرطان نیز بهره برد. به این رویکرد، شیمی درمانی تسکینی یا درمان با هدف تسکین علائم گفته می‌شود. سرطان در مراحل پیشرفته احتمالاً قابل کنترل نیست و به نقاط گوناگون بدن گسترش یافته است. در این وضعیت، هدف از انجام شیمی درمانی می‌تواند بهبود کیفیت زندگی فرد باشد. به عنوان مثال، شیمی درمانی از طریق کوچک‌کردن سلول‌های سرطانی می‌تواند به بیمار کمک کند تا احساس بهتری داشته باشد و درد کمتری را تجربه کند.

شیمی درمانی برای بیماری‌هایی غیر از سرطان

برخی از داروهای شیمی درمانی برای درمان بیماری‌های دیگر نیز مؤثر هستند؛ ازجمله:

• بیماری‌های مغز استخوان: گاهی اوقات از پیوند مغز استخوان برای درمان بیماری‌های مغز استخوان استفاده می‌شود. در این روش، شیمی درمانی به آماده‌شدن فرد برای پیوند مغز استخوان کمک می‌کند.
• اختلالات سیستم ایمنی: دوزهای پایین داروهای شیمی درمانی می‌توانند به کنترل سیستم ایمنی در برخی از بیماری‌ها مانند لوپوس و آرتریت روماتوئید کمک کند.

شیمی درمانی چگونه سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد؟

برای فهم بهتر عملکرد داروهای شیمی درمانی لازم است در ابتدا اطلاعات پایه‌ای درباره چرخه زندگی یک سلول در بدن انسان داشته باشید.

چرخه سلولی

چرخه سلولی از مجموعه ‌اتفاقاتی تشکیل شده است که در یک سلول در حال رشد و تقسیم رخ می‌دهد.

• مرحله G0: در این مرحله سلول در حال استراحت است و خبری از تقسیم سلولی نیست. بسته به عوامل گوناگون، این مرحله می‌تواند از چند ساعت تا چند سال ادامه داشته باشد.
• مرحله G1: در این مرحله سلول پروتئین‌سازی را افزایش می‌دهد و خود را برای تقسیم آماده می‌کند.
• مرحله S: در این مرحله زنجیره‌های DNA همانندسازی می‌کنند. بنابراین سلول جدید حاوی DNA مشابه با سلول مادر است.
• مرحله G2: این مرحله درست قبل از تقسیم سلول مادر به دو سلول دختری است.
• مرحله M: در این مرحله سلول مادر به دو سلول جدید تقسیم می‌شود.

داروهای شیمی درمانی مستقیم روی سلول‌های فعال در حال تکثیر اثر می‌گذارند. هر کدام از داروهای شیمی درمانی روی بخش متفاوتی از چرخه سلولی اثر می‌کنند. انکولوژیست‌ها معمولاً از گروه‌های گوناگونی از داروها برای اثرگذاری روی مراحل متفاوت چرخه سلولی استفاده می‌کنند. با این حال، داروهای شیمی درمانی می‌توانند سلول‌های طبیعی بدن را نیز تحت تأثیر قرار دهند. سلول‌های زایا به واسطه قابلیت بالای تکثیر معمولاً بیشتر از سایر سلول‌ها آسیب می‌بینند.

داروهای شیمی درمانی

در شیمی درمانی از داروهای ضدسرطان استفاده می‌شود. این که این داروها به چه نحوی سلول‌های سرطانی را از بین می‌برند یا از رشد و تکثیر آن‌ها جلوگیری می‌کنند به دسته‌ای که در آن قرار می‌گیرند، بستگی دارد. داروهای موجود در یک دسته، از مکانیسم مشابهی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌کنند.

در ادامه، چند دسته دارویی اصلی را معرفی می‌کنیم که بر اساس ساختار شیمیایی و نحوه اثرگذاری آن‌ها روی سلول‌های سرطانی طبقه‌بندی شده‌اند.

1) عوامل آلکیله‌کننده

عوامل آلکیله‌کننده در میان اولین داروهای ضدسرطان هستند و امروزه جزء پرمصرف‌ترین داروهای شیمی درمانی به شمار می‌روند. این داروها با اثر مستقیم روی DNA، مانع از تکثیر سلول می‌شوند. عوامل آلکیله‌کننده می‌توانند سلول را در هر مرحله‌ از چرخه سلولی از بین ببرند.

اگرچه از عوامل آلکیله‌کننده در درمان بسیاری از انواع سرطان‌ استفاده می‌شود، این ترکیبات در درمان سرطان‌هایی با سرعت رشد آهسته اثر بیشتری دارند. ازجمله عوامل آلکیله‌کننده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اگزالی پلاتین
• سیکلوفسفامید
• کربوپلاتین
• ملفالان
• سیس پلاتین
• کلرامبوسیل
• مکلورتامین

از این داروها در درمان بسیاری از سرطان‌ها نظیر سرطان تخمدان، سینه، ریه، سرطان خون (لوکمی)، سرطان غدد لنفاوی (لنفوم)، مولتیپل میلوما (نوعی سرطان مغز استخوان) و سارکوما (نوعی سرطان که منشأ اولیه آن استخوان یا بافت‌های پیوندی است و می‌تواند در هر جای بدن اتفاق بیفتد) استفاده می‌شود.

نکته: در موارد نادر، استفاده از این ترکیبات می‌تواند به بروز سرطان خون منتهی شود. ریسک ابتلا به سرطان خون در اثر مصرف عوامل آلکیله‌کننده به دوز آن‌ها بستگی دارد. یعنی خطر بروز این عارضه در صورت مصرف مقادیر کم این عوامل پایین است و با افزایش دوز مصرفی، ریسک بروز سرطان خون در فرد افزایش می‌یابد.

2) آنتی‌متابولیت‌ها

آنتی‌متابولیت‌ها جایگزین اجزای ساختمانی طبیعی در مولکول DNA می‌شوند. این ترکیبات با تقلید از مواد مورد نیاز سلول‌ها برای رشد، آن‌ها را فریب می‌دهند. به این ترتیب، سلول از طریق مصرف آنتی‌متابولیت‌ها به‌تدریج از گرسنگی می‌میرد.

آنتی‌متابولیت‌ها عمدتاً سلول‌هایی را هدف قرار می‌دهند که DNA آن‌ها در حال همانندسازی است، بنابراین این ترکیبات بیشتر در مرحله S تقسیم سلولی مؤثر هستند. علاوه بر این، آنتی‌متابولیت‌ها بیشتر بر سلول‌هایی که سرعت رشد و تکثیر بالاتری دارند، اثر می‌گذارند. ازجمله داروهای آنتی‌متابولیت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• 6-مرکاپتوپورین
• فلودارابین
• 5-فلوئورواوراسیل
• جمسیتابین
• سیتارابین
• پمترکسید
• متوترکسات

آنتی‌متابولیت‌ها اکثراً برای درمان انواع سرطان‌های پوست، خون، سینه، تخمدان و روده مورد استفاده قرار می‌گیرند. از آنجا که این داروها در کُندکردن روند رشد سلول‌هایی که با سرعت بالا تقسیم می‌شوند، مؤثر هستند، از آن‌ها برای درمان انواع دیگری از سرطان‌ها نیز استفاده می‌شود.

3) آلکالوئیدهای گیاهی

آلکالوئیدهای گیاهی عوامل ضدتوموری هستند که از گیاهان استخراج می‌شوند. این داروها به طور اختصاصی قابلیت تکثیر سلول را هدف قرار می‌دهند. اگرچه این ترکیبات قادرند در همه مراحل چرخه سلولی اثرگذار باشند؛ اما بسیاری از آن‌ها بر مراحل S و M چرخه سلولی تأثیر بیشتری می‌گذارند. ازجمله آلکالوئیدهای گیاهی که در شیمی درمانی از آن‌ها استفاده می‌شود می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• وین کریستین
• اِتوپوزاید
• توپوتکان
• دوستاکسل
• پاکلی تاکسل

4) آنتی‌بیوتیک‌های ضدتومور

آنتی‌بیوتیک‌های ضدتومور جزو داروهای غیراختصاصی چرخه سلولی محسوب می‌شوند. آنتی‌بیوتیک‌های ضدتومور به هیچ‌وجه شبیه آنتی‌بیوتیک‌هایی نیستند که برای درمان عفونت‌های باکتریایی از آن‌ها استفاده می‌شود. این داروها از طریق اتصال به DNA از انجام فرایند رونویسی جلوگیری می‌کنند. این فرایند نقش کلیدی در تولید پروتئین‌هایی دارد که برای بقای سلول ضروری هستند.

آنتراسایکلین‌ها

آنتراسایکلین‌ها، آنتی‌بیوتیک‌های ضدتوموری هستند که از طریق اتصال به DNA از همانندسازی آن جلوگیری می‌کنند. بنابراین، سلول قادر به تکثیر نخواهد بود. از این ترکیبات در درمان طیف وسیعی از سرطان‌ها استفاده می‌شود. ازجمله آنتراسایکلین‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• دانوروبیسین
• دوکسوروبیسین (آدریامایسین)
• دوکسوروبیسین لیپوزومال
• اپی روبیسین
• ایداروبیسین

مهم‌ترین نگرانی درباره مصرف آنتی‌بیوتیک‌های آنتراسایکلین ضدتومور، آسیب قلبی است؛ خصوصاً اگر این داروها در دوزهای بالایی تجویز شده باشند.

ازجمله آنتی‌بیوتیک‌های ضدتومور که در دسته آنتراسایکلین‌ها قرار نمی‌گیرند می‌توان به این موارد اشاره کرد:

• بلئومایسین
• داکتینومایسین
• میتومایسین-C
• میتوکسانترون

شیمی درمانی چگونه انجام می‌شود؟

شیمی درمانی می‌تواند به روش‌های گوناگونی انجام شود. رایج‌ترین روش‌ها عبارتند از:

• خوراکی: برخی از داروهای شیمی درمانی را می‌شود به صورت قرص، کپسول یا مایع مصرف کرد.
• تزریق داخل وریدی (IV): بعضی از داروهای شیمی درمانی مستقیم داخل ورید تزریق می‌شوند.
• تزریق: برخی از داروهای شیمی درمانی را می‌توان به‌صورت یک‌باره به داخل عضلات بازو، ران یا باسن و همچنین زیر پوست در قسمت چربی بازو، ساق پا یا شکم تزریق کرد.
• داخل نخاعی: این روش، شامل تزریق گروهی از داروهای شیمی درمانی به فضای بین لایه‌های بافت پوشاننده مغز و طناب نخاعی می‌شود.
• داخل صفاقی (IP): برخی از داروهای شیمی درمانی را می‌توان مستقیم به حفره صفاقی (ناحیه‌ای از بدن که در آن احشای داخلی بدن مانند روده‌ها، معده و کبد قرار دارند) تزریق کرد.
• داخل شریانی (IA): تزریق مستقیم داروهای شیمی درمانی به داخل شریان‌های تغذیه‌کننده سرطان نیز امروزه میسر است.
• موضعی: بعضی از داروهای شیمی درمانی به شکل پماد یا کرم هستند و به‌صورت موضعی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

عوارض جانبی شیمی درمانی

همه افراد عوارض جانبی ناشی از شیمی درمانی را تجربه نمی‌کنند. با این حال، عوارض جانبی بسته به نوع داروهای تجویزشده، دوز و دفعات درمان و همچنین عوامل فردی می‌توانند متفاوت باشند. شدت عوارض جانبی از خفیف تا بسیار شدید متغیر است. بیماران باید پیش از شروع درمان، درباره عوارض جانبی احتمالی ناشی از شیمی درمانی با پزشک یا پرستار خود صحبت کنند.

خوشبختانه عوارض جانبی ناشی از شیمی درمانی قابل درمان هستند و با انجام‌دادن برخی از کارها می‌توان از بروز برخی از آن‌ها جلوگیری کرده یا آن‌ها را مدیریت کرد. در صورت تجربه عوارض جانبی شدید، ممکن است لازم باشد اقداماتی نظیر توقف درمان، کاهش دوز مصرفی، تغییر دارو و در بدترین حالت، قطع روند درمان صورت بگیرد. ازجمله عوارض جانبی شایع شیمی درمانی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• خستگی
• ریزش مو
• خون‌ریزی و کبودی آسان
• عفونت
• کم‌خونی (کاهش تعداد گلبول‌های قرمز خون)
• تهوع و استفراغ
• تغییر در اشتها
• یبوست و یا اسهال
• بروز مشکلاتی در نواحی دهان، زبان و گلو مانند ظهور انواع زخم‌ها، درد و تورم
• نوروپاتی محیطی (آسیب اعصاب موجود در اندام‌های انتهایی) یا مشکلات عصبی دیگر مانند بی‌حسی، گزگز و درد
• بروز تغییرات در پوست و ناخن‌ها مانند خشکی پوست و تغییر رنگ آن
• بروز مشکلات مثانه و کلیه و تغییرات ادراری
• تغییرات وزن
• مغز شیمیایی (Chemo brain): تغییر شرایط ذهنی، حافظه، تمرکز و توجه در بیمارانی که تحت شیمی درمانی قرار دارند
• تغییرات خلق‌و‌خو
• تغییر در میل و عملکرد جنسی
• مشکلات باروری

نکته: البته ریزش مو در شیمی‌درمانی تنها محدود به موی سر نیست. این روش درمانی می‌تواند سبب ریزش ابروها، مژه‌ها، موی زیربغل و ناحیه تناسلی در افرادی که درگیر شیمی‌درمانی هستند، شود.

عوارض تأخیری شیمی درمانی

عوارض جانبی تأخیری ناشی از درمان سرطان، پس از اتمام دوره درمان خود را نشان می‌دهند. نجات‌یافتگان از سرطان ممکن است بعضی از عوارض جانبی را سال‌ها پس از اتمام مراحل درمان تجربه کنند. ازجمله این عوارض می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• مشکلات دندان
• یائسگی زودهنگام
• مشکلات شنوایی
• مشکلات قلبی
• افزایش ریسک ابتلا به سایر سرطان‌ها
• ناباروری
• از دست دادن حس چشایی
• بیماری ریوی
• آسیب عصبی
• مشکلات حافظه
• پوکی استخوان
• مشکلات گوارشی
• کاهش ظرفیت ریوی

راهکارهای مدیریت عوارض جانبی شیمی درمانی

اکثر عوارض جانبی به محض اتمام دوره شیمی درمانی برطرف می‌شوند. با این حال، بیماران می‌توانند درباره بروز هرگونه عارضه جانبی و راهکارهای پیشگیرانه با پزشک معالج یا پرستار خود مشورت کنند. در ادامه، به برخی از راهکارهای مفید در زمینه مدیریت عوارض جانبی شیمی درمانی اشاره شده است:

• سعی کنید در روزهای پس از شیمی‌درمانی آب فراوان بنوشید.
• یک رژیم غذایی سالم سرشار از میوه‌ها و سبزیجات تازه، گوشت بدون چربی، غلات سبوس‌دار و محصولات لبنی کم‌چرب داشته باشید و از مصرف غذاهای پرچرب، تند و پُرکالری پرهیز کنید.
• هر زمان که احساس گرسنگی می‌کنید غذا بخورید. در طی درمان ممکن است عادات غذایی‌تان تغییر کند. برای مثال ترجیح دهید وعده غذایی اصلی‌تان را صبح‌ها میل کنید. در این وضعیت، شاید بهتر باشد به جای پایبندی به سه وعده غذایی اصلی، برنامه غذایی‌تان را با وعده‌های غذایی سبک‌تر اما بیشتر در طول روز پر کنید.
• تا حد امکان ورزش را در برنامه روزانه خود بگنجانید.
• فعالیت‌های خود را برای زمان‌هایی از روز برنامه‌ریزی کنید که می‌دانید بیشترین انرژی را دارید؛ برای مثال صبح‌ها.
• با موهای خود به‌آرامی رفتار کرده و آن‌ها را با شامپوهای ملایم بشویید. از استفاده از محصولاتی نظیر رنگ مو، فر دائم، بیگودی، ژل و اسپری مو پرهیز کنید.
• از روبالشی‌هایی استفاده کنید که از جنس ساتن، نخ یا پلی استر هستند.
• می‌توانید از انواع روسری‌، کلاه، کلاه‌گیس یا توربان برای پوشاندن سر خود استفاده کنید.
• از افرادی که عفونت‌های آشکاری مانند سرماخوردگی یا آنفلوانزا دارند دوری کنید. اگرچه، دوری از افراد یا پرهیز از حضور در مناطق شلوغ ضرورتی ندارد.
• شستن دست‌ها با آب و صابون پس از استفاده از سرویس بهداشتی و نیز قبل از تهیه غذا و خوردن آن می‌‌تواند ریسک ابتلا به عفونت‌های دستگاه گوارش را کاهش دهد.
• شدیداً مراقب ابزارآلات نوک‌تیز باشید. زیرا استفاده از داروهای شیمی درمانی فرایند لخته‌شدن خون را در بدن دشوارتر می‌کند. برای مثال، هنگام کار در باغچه دستکش بپوشید و به جای تیغ اصلاح از ریش‌تراش‌های برقی استفاده کنید.
• در این دوران توجه به بهداشت دهان نباید فراموش شود. روزانه حداقل دو مرتبه دندان‌هایتان را مسواک بزنید. برای کاهش خطر ابتلا به مشکلات دهان، حداقل چهار بار در روز دهان خود را با آب و نمک شست‌وشو دهید.
• از دهان‌شویه‌هایی استفاده کنید که توسط پزشک تجویز شده‌اند. این دهان‌شویه‌های اختصاصی ریسک ابتلا به انواع عفونت‌ها و زخم‌های دهانی را کاهش می‌دهند.
• اگر به عفونت دهان مبتلا شدید، از خوردن غذاهای سفت یا ترد خودداری کنید. در این وضعیت معمولاً مصرف انواع سوپ و غذاهای نرم و آبدار مانند خورشت‌ها یا بستنی توصیه می‌شود.
• از قرارگرفتن در معرض نور مستقیم آفتاب اجتناب کرده و هنگام خروج از منزل حتماً از لوازم محافظت از پوست مانند کلاه لبه‌پهن و بلوزهای آستین‌بلند استفاده کنید. قسمت‌هایی از بدن را که در معرض نور خورشید هستند، با کرم ضد آفتاب با SPF30 یا بالاتر بپوشانید.
• استفاده از لوسیون‌های مرطوب‌کننده می‌تواند به کاهش خارش پوستی کمک کند.
• از مصرف هرگونه داروی بدون نسخه، داروهای طبیعی و سایر مکمل‌ها جداً خودداری کنید؛ مگر آنکه پزشک معالج‌تان مصرف آن‌ها را مجاز بداند.
• اگر احساس افسردگی و اضطراب می‌کنید حتماً به دنبال کمک باشید. اگر صحبت‌کردن درباره احساسات‌تان با خانواده و دوستان‌تان در شما احساس بهتری ایجاد نکرد، حتماً به روانشناس مراجعه کنید.

یک دوره شیمی درمانی چقدر طول می‌کشد؟

طول درمان به نوع دارویی که فرد استفاده می‌کند بستگی دارد. یک جلسه درمان ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد. برخی از افراد به تزریق وریدی مداوم (انفوزیون) دارو احتیاج دارند که می‌تواند تا چند روز طول بکشد. یک فرآیند انفوزیون مداوم ممکن است در بیمارستان آغاز شده و در منزل ادامه پیدا کند.

اکثر افراد به چندین دوره شیمی درمانی نیاز دارند. یک دوره شیمی درمانی از چند روز تا چند هفته طول می‌کشد و فرد پس از آن یک دوره بدون شیمی درمانی را می‌گذراند. این وقفه به بدن اجازه می‌دهد تا بتواند خود را بازیابی کند. پس از آن، دوره شیمی درمانی دیگری با همان الگوی درمان-وقفه (on-off) شروع می‌شود. فرد ممکن است دوره‌های درمانی خود را روزانه، هفتگی یا ماهانه دریافت کند.

از چه طریقی می‌توان به اثربخشی شیمی درمانی پی برد؟

در طی شیمی درمانی، افراد باید به‌طور مرتب به پزشک خود مراجعه کنند. در این ملاقات‌ها، پزشک علاوه‌بر بررسی وضعیت عمومی فرد، او را معاینه کرده و تست‌های آزمایشگاهی مانند آزمایش خون و انواع اسکن را برای او تجویز می‌کند. ازجمله اسکن‌های مد نظر پزشک معالج می‌توان به MRI (تصویربرداری از قسمت‌های گوناگون بدن با استفاده از امواج مغناطیسی)، CT (تصویربرداری از بدن با استفاده از اشعه ایکس) و PET (تصویربرداری از بدن با استفاده از مواد رادیواکتیو) اشاره کرد. پزشک با استفاده از این تست‌ها تأثیر شیمی درمانی در بهبود یا کنترل سرطان را بررسی می‌کند.

نکته: بروز یا عدم بروز عوارض جانبی هیچ ارتباطی با اثربخشی شیمی درمانی ندارد.

چرا شیمی درمانی در برخی از بیماران موفقیت‌آمیز نیست؟

• داروهای ضدسرطان موجود هنوز به اندازه کافی اختصاصی عمل نمی‌کنند: سلول‌های سرطانی نسبت به سلول‌های سالم متفاوت هستند؛ اما این تفاوت چندان قابل‌توجه نیست و در بسیاری موارد داروهای شیمی درمانی، سلول‌های سالم را نیز مورد هدف قرار می‌دهند.
• سلول‌های سرطانی می‌توانند در برابر داروهای ضدسرطان مقاوم شوند: این سلول‌ها همانند باکتری‌ها قادرند به‌سرعت رشد کنند و تکثیر یابند. در این میان، اگر یک سلول در اثر جهش نسبت به داروی ضدسرطان مقاوم شود، می‌تواند این ویژگی را به رده‌های سلولی بعدی نیز انتقال دهد.
• داروها حتی در غلظت‌های کافی ممکن است نتوانند به محل مورد نظر برسند: به معنای دقیق‌تر، سلول‌هایی که در مرکز توده‌های سرطانی بزرگ قرار دارند، به احتمال زیاد در معرض جریان خون حاوی داروهای ضد سرطانی قرار نمی‌گیرند.

چه تفاوتی بین شیمی درمانی و پرتودرمانی وجود دارد؟

شیمی درمانی و پرتودرمانی، هر دو برای درمان سرطان به کار می‌روند. در شیمی درمانی، از داروهای خاصی برای کوچک‌کردن و از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود؛ در حالی که در تکنیک پرتودرمانی، سلول‌های سرطانی از طریق پرتوهای پُرانرژی مانند اشعه ایکس یا پروتون از بین می‌روند.

آیا شیمی درمانی در دوران بارداری بی‌خطر است؟

شیمی درمانی در مرحله رویانی بارداری (هفته سوم تا هفته هشتم) خطرناک است و در برخی موارد پزشک ناچار به سقط جنین می‌شود. اگر سرطان در سه ماهه دوم یا سوم بارداری تشخیص داده شود یا امکان به تعویق‌انداختن دوره شیمی درمانی به پس از هفته چهاردهم بارداری وجود داشته باشد، ریسک بروز مشکلات شدید در جنین پایین خواهد بود و نیازی به سقط جنین نیست.

سخن پایانی

در فرایند درمان سرطان، از شیمی درمانی با اهداف گوناگونی استفاده می‌شود. این روش درمانی در بعضی موارد برای درمان قطعی و در موارد دیگر برای کنترل یا تسکین علائم سرطان به کار می‌رود. در حال حاضر انواع متعددی از داروهای شیمی درمانی در بازار موجود است. عوارض جانبی داروهای شیمی درمانی به نوع آن‌ها، دوره درمان و میزان دوز مصرفی بستگی دارد. هرچند باید توجه داشت که این عوارض موقتی هستند و با پایان درمان، متوقف می‌شوند.

از تجربه خودتان بگویید

شاید شما هم در اطرافیان خود فردی را دیده باشید که با روش شیمی درمانی تحت درمان قرار گرفته باشد. فرایند درمان او چگونه بوده است؟ از کدام دسته از داروها برای درمان استفاده کرده است؟ آیا عارضه خاصی را تجربه کرده است که در این مقاله به آن اشاره نشده است؟ اگر در این زمینه اطلاعاتی دارید آن را با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید.

تیم نویسندگان

شهره اسمعیلی

شهره اسمعیلی دانش‌آموخته رشته زیست‌شناسی سلولی-مولکولی گرایش میکروبیولوژی از دانشگاه تهران است. او پس از اخذ مدرک کارشناسی به کشور آلمان مهاجرت نموده و در رشته بیوشیمی در دانشگاه Ludwig Maximillian University of Munich (LMU) در مقطع کارشناسی ارشد به تحصیل پرداخت. وی به‌مدت سه سال سابقه کار در مؤسساتی همچون Helmholtz Diabetes Center (HDC) وBavarian NMR Center (BNMRZ) در مونیخ آلمان را دارد. در HDC او روی پروژه potential mechanisms of exercised-induced improvements on diabetic dyslipidemia کار می‌کرد. در BNMRZ او در گروه Biomolecular NMR spectroscopy و در پروژه تحقیقاتیinvestigation of biomolecular structure of the hepatitis B virus مشارکت نمود. نتیجه همکاری او با گروه Biomolecular NMR Spectroscopy انتشار مقاله‌ای تحت عنوان « Introducing adjuvant-loaded particulate hepatitis B core antigen as an alternative therapeutic hepatitis B vaccine component » در ژورنال JHEP reports در سال 2024 شد.

مقالات:
https://doi.org/10.1016/j.jhepr.2023.100997

دکتر مهدیه بهشادفر

• انواع ویتامین‌های گروه ب و نقش آن‌ها در سلامت بدن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید
• زخم معده + مهم‌ترین علل، علائم و راه‌های درمان آن
• 14 خواص چای سبز برای سلامت پوست و مو