علائم و عوارض کم آبی بدن یا دهیدراتاسیون چیست؟

گذراندن یک روز گرم تابستان، بازی و ورزش سنگین یا طولانی، نوشیدن مقدار زیادی چای یا قهوه و مشکلات حافظه در کهنسالی، چه وجه مشترکی دارند؟ تمام این موارد می‌توانند بدن را در معرض یک خطر جدی قرار دهند. خطری که حتی می‌تواند حیات شما را به چالش بکشد، اگر به موقع اقدام به درمان آن نکنید. فقدان آب کافی در بدن یا دهیدراتاسیون به دلایل مختلفی رخ می‌دهد، اما همیشه عملکرد درست و عادی بدن را مختل می‌کند. شناخت علائم و توجه به نشانه‌های کم آبی بدن می‌تواند از پیامدهای خفیف، متوسط و یا شدید آن پیشگیری کند.

با دانستن عوارض کم آبی، دیگر نوشیدن آب کافی را فراموش نخواهید کرد و با شناخت نشانه‌های کم آب شدنِ بدن می‌توانید اقدامات درمانی را به موقع انجام دهید و از جدی‌تر شدن خطرات آن جلوگیری کنید. تا انتهای متن با ما همراه باشید.

دهیدراتاسیون (کم آبی بدن) چیست؟

روزانه همه ما مقداری از آب بدن خود را از طریق تعریق، اشک، ادرار و مدفوع از دست می‌دهیم. همچنین آب از سطح پوست قابل تبخیر است و در هنگام تنفس نیز به شکل بخار از بدن خارج می‌شود. این مایعات و املاح از دست رفته را معمولاً می‌توانیم از طریق رژیم غذایی عادی جبران ‌کنیم.

گاهی اوقات کودکان و یا بزرگسالان به هنگام تب، اسهال یا استفراغ و یا هنگام تمرین‌های شدید ورزشی، مقدار زیادی از آب و املاح بدن خود را از دست می‌دهند. برخی از بیماری‌ها نیز نوشیدن مایعات را برای افراد سخت می‌کند. اگر فردی نتواند مایعات از دست رفته را جایگزین کند، دچار کم آبی خواهد شد.

نقش آب در بدن

بین 55 تا 78 درصد بدن از آب تشکیل شده است.

آب در موارد زیر می‌تواند به بدن کمک می‌کند:

• هضم و دفع مواد زائد
• تنظیم دمای طبیعی بدن
• روان کردن مفاصل
• محافظت از نخاع و سایر بافت‌های حساس بدن
• تشکیل بزاق
• رساندن اکسیژن به قسمت‌های مختلف بدن

علاوه بر این، آب از وارد شدن شوک و ضربات فیزیکی به مغز و نخاع پیشگیری می‌کند و در زمان بارداری نیز محافظ جنین است.

دلایل بروز کم آبی در بدن چیست؟

عدم نوشیدن آب کافی و از دست دادن بیش از حد آب از دلایل اصلی کم آبی بدن هستند. مشغله‌ زیاد، کمبود امکانات، بی‌میلی یا ناتوانی در نوشیدن و یا حضور طولانی‌مدت در محیط‌های خشک و دور از آب آشامیدنی (مثلاً هنگام پیاده‌روی یا اردوی تفریحی)، از دلایل معمول وقوع کم آبی به شمار می‌آیند. سایر دلایل عبارتند از:

• اسهال: شایع‌ترین دلیل کم آبی بدن و مرگ ناشی از آن، اسهال است. روده‌ بزرگ وظیفه‌ جذب آب از مواد غذایی را بر عهده دارد. ابتلا به اسهال این عملکرد را مختل کرده، باعث دفع بیش از حد آب و در نتیجه بروز کم آبی در بدن می‌شود.
• استفراغ: استفراغ منجر به از دست دادن مایعات می‌شود. در این حالت، جبران آب از دست رفته دشوار خواهد بود.
• تعریق: تعریق، مکانیسم خنک‌کننده بدن است که در آن میزان قابل توجهی از آب بدن دفع می‌شود. آب و هوای گرم و مرطوب و همچنین فعالیت شدید بدنی یا حضور بلندمدت در آفتاب.، تعریق و دفع بیشتر مایعات را در پی دارند. تب نیز باعث افزایش تعریق و در نتیجه کم آب شدن بدن بیمار می‌شود. در صورت وقوع هم‌زمان تب و اسهال و استفراغ، میزان بسیار بیشتری از مایعات بدن دفع خواهند شد.
• دیابت: سطح بالای قند خون منجر به افزایش ادرار و دفع مایعات می‌شود.
• تکرر ادرار: تکرر ادرار معمولاً به دلیل دیابت کنترل نشده رخ می‌دهد، اما می‌تواند در اثر مصرف الکل و داروهای دیورتیک یا مدرها (داروهای ادرارآور)، آنتی هیستامین‌ها، داروهای فشار خون، داروهای ضد روان‌پریشی (آرام بخش‌ها) و یا برخی مشکلات دیگر مانند افتادگی مثانه یا ضعف ماهیچه‌های لگن نیز ایجاد شود.
• سوختگی: آسیب دیدن رگ‌های خونی بر اثر سوختگی احتمال نشت مایعات به بافت‌های اطراف و بی‌آب شدن سریع بدن را به وجود می‌آورد.

علائم کم آبی بدن

تشنگی، همیشه شاخص درستی برای سنجش نیاز بدن به آب نیست. بسیاری از مردم به ویژه افراد مسن، تا زمانی که آب بد‌ن‌شان کم نشود، احساس تشنگی نمی‌کنند. به همین دلیل، همیشه باید برنامه منظمی برای نوشیدن آب داشت. در هوای گرم و یا در هنگام بیماری نیز باید آب بیشتری مصرف کرد. علائم کمبود آب بدن، متناسب با سن افراد، متفاوت هستند.

نشانه‌های کم آبی بدن در نوزادان و خردسالان، عبارتند از:

• خشکی دهان و زبان
• گریه کردن بدون اشک
• خیس نشدن پوشک بچه در مدت زمان سه ساعت و یا بیشتر
• تب بالا
• خواب‌آلودگی یا کسالت غیر طبیعی
• کج خلقی و تحریک‌پذیری
• گودی زیر چشم

نشانه‌های کلیدی کم آبی بدن در بزرگسالان عبارتند از:

• تشنگی شدید
• خشکی دهان
• تعریق و دفع ادرار کمتر از حد معمول
• ادرار تیره رنگ
• خشکی پوست
• خستگی
• گیجی

کمبود آب در بدن چه اثراتی دارد؟

عوارض کم آبی فراتر از انتظار است و جنبه‌های مختلف ذهنی، روحی، جسمی را شامل می‌شود.

اثرات ذهنی

• گیجی و سردرگمی
• ضعف حافظه

اثرات روحی

• کج‌خلقی
• اضطراب

ممکن است هریک از موارد گفته شده در افراد مبتلا به زوال عقل شدیدتر باشد.

آیا کم آبی بدن منجر به بروز تنگی نفس می‌شود؟

تنگی نفس به تنهایی نشانه‌ کم آبی بدن نیست، ولی احتمال وقوع هم‌زمان کم آبی و احساس تنگی نفس هنگام فعالیت‌هایی چون ورزش زیر نور شدید آفتاب وجود دارد.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

در صورت مشاهده علائم زیر در خود یا اطرافیان، بهتر است به پزشک مراجعه کنید:

• به مدت 24 ساعت یا بیشتر دچار اسهال هستید.
• تحریک‌پذیر، بی‌حوصله و خواب‌آلودتر از حالت عادی‌ هستید و فعالیت کمتری دارید.
• قادر به مصرف مایعات نیستید.
• دچار مدفوع خونی یا مدفوع سیاه هستید.

کم آبی بدن چه زمانی یک مشکل اورژانسی به حساب می‌آید؟

کمبود آب در بدن می‌تواند خفیف و جزئی باشد و یا به قدری شدید و جدی شود که خطر مرگ را در پی داشته باشد. در صورت وقوع هرکدام از موارد زیر، با احتمال کم‌آبی شدید، به سرعت به مرکز درمانی بروید:

• سردرگمی
• از حال رفتن
• کاهش تعداد دفعات دفع ادرار
• تپش قلب
• تنفس سریع و پی در پی
• شوک (افت شدید و ناگهانی فشار خون)

کم آبی بدن چگونه قابل تشخیص است؟

پزشک برای تشخیص کمبود آب در بدن، معمولاً اقدامات زیر را انجام می‌دهد:

• پرسیدن درباره‌ علائم فرد
• معاینه‌ فیزیکی
• بررسی علائم حیاتی

علاوه بر این موارد، گاهی اقدامات زیر نیز در دستور کار قرار می‌گیرد:

• آزمایش خون برای بررسی سطح الکترولیت‌های بدن، به ویژه سدیم و پتاسیم. الکترولیت‌ها مواد معدنی دارای بار الکتریکی هستند و به حفظ تعادل مایعات در بدن کمک می‌کنند.
• آزمایش خون برای بررسی کیفیت عملکرد کلیه‌ها
• آزمایش ادرار برای بررسی سطح کم آبی بدن و دلایل آن

چه افرادی در معرض خطر کم آبی بدن هستند؟

همه‌ در معرض کم آبی قرار دارند، اما احتمال بروز آن در بعضی افراد بیشتر است:

• نوزادان و خردسالان بیشتر در معرض ابتلا به اسهال شدید و استفراغ هستند و در هنگام تب شدید، درصد بیشتری از آب بدن خود را از دست می‌دهند. وقتی کودک هنوز قادر به صحبت کردن نیست، نمی‌تواند تشنگی خود را ابراز کند و یا خودش آب بخورد، بنابراین خطر کم آبی در این رده‌ سنی بیشتر است.
• در افراد مبتلا به سرماخوردگی، گلودرد اغلب مانع خوردن و آشامیدن می‌شود.
•  در افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن مانند دیابت نوع 1 یا نوع 2 (به صورت کنترل‌نشده) دفع ادرار زیاد است. داروهای دیورتیک (ادرارآور) تجویزشده برای این افراد نیز باعث افزایش دفع ادرار می‌شود.
• بدن افرادی که در هوای گرم و مرطوب فعالیت می‌کنند، ممکن است به دلیل عدم تعریق، به اندازه کافی خنک نشود. این امر موجب افزایش دمای بدن و در نتیجه نیاز به آب بیشتر می‌شود.
• افراد مسن بسیار در معرض خطر دهیدراتاسیون هستند. ذخایر مایعات بدن در این افراد کاهش می‌یابد و بدن آن‌ها قادر نیست احساس تشنگی را درست و به‌موقع نشان دهد. در نتیجه، ممکن است آب کافی در بدن خود نداشته باشند ولی احساس تشنگی نکنند. اگر از یک فرد مسن نگهداری می‌کنید، مخصوصاً فردی که دچار مشکلات حافظه است، به‌طور منظم و متناوب به وی نوشیدنی بدهید. افراد مسن معمولاً حتی هنگام ابتلا به بیماری‌های جزئی مانند آنفلوانزا، برونشیت یا عفونت مثانه دچار کم آبی می‌شوند. اما به طور کل، کهنسالان حتی در صورت سلامت و عدم ابتلا به بیماری نیز باید به‌طور منظم مایعات بنوشند.

آیا داروها می‌توانند موجب کم آبی بدن شوند؟

داروهای دیورتیک (ادرار آور) که برای درمان نارسایی قلبی و فشار خون بالا تجویز می‌شوند، خطر کم آبی بدن را افزایش می‌دهند.

آیا می‌توان از بروز کم آبی در بدن جلوگیری کرد؟

بهترین روش برای جلوگیری از کم آب شدن بدن، مصرف مایعات کافی در طول روز است:

• روزانه به میزان کافی آب بنوشید. مقدار آب مورد نیاز افراد متفاوت است. برای آگاهی از آب مورد نیاز بدنتان و میزان دقیق مصرف روزانه‌، با پزشک خود مشورت کنید.
• با ورزش کردن در گرما و تعریق زیاد، مقدار زیادی از مواد معدنی بدن خود را از دست می‌دهید. نوشیدنی‌های ورزشی در این مواقع توصیه می‌شوند.
• از مصرف نوشیدنی‌های حاوی شکر و کافئین پرهیز کنید.
• هنگام بیماری یا گرمای هوا، مایعات بیشتری مصرف کنید.
• درباره زمان شروع آب دادن به نوزاد شیرخوار، با پزشک اطفال مشورت کنید. این تصور که کودک تا هنگامی که شیرخوار است به آب نیاز ندارد، بسیار نادرست است.
• به میزان مصرف آب سالمندان طی 24 ساعت توجه کنید. این افراد بسیار آسیب‌پذیر هستند و به توجه مداوم شما نیاز دارند. حتی در صورتی که سالمندی قادر به کنترل ادرار خود نیست، هرگز او را از نوشیدن آب و مایعات کافی محروم نکنید.

برای جلوگیری از بروز کم آبی در بدن، به چه میزان مایعات نیاز دارید؟

به طور میانگین یک فرد بالغ، روزانه باید حدود 1.9 تا 2.8 لیتر مایعات مصرف کند. روزانه 12 لیوان مایعات (هر لیوان حاوی حدود 235 میلی‌لیتر) آب مورد نیاز بدن را تأمین می‌کند. در هوای گرم و یا هنگام ورزش، بیشتر آب بنوشید.

نوشیدنی‌های زیر برای تأمین آب بدن مفید هستند:

• آب خالص (آب خالص را همیشه در حالت نشسته و جرعه جرعه بنوشید.)
• انواع آبمیوه طبیعی
• نوشیدنی‌های ورزشی (مراقب قند موجود در این نوشیدنی‌ها باشید، مخصوصاً اگر دیابت دارید.)
• سایر نوشیدنی‌های حاوی الکترولیت
• چای بدون کافئین
• قهوه‌ بدون کافئین

اگر دچار بیماری کلیوی یا قلبی هستید، برای پیشگیری از کم آب شدن بدن و اطلاع از نوع و مقدار مایعات مناسب با پزشک خود مشورت کنید. در صورت ابتلا به بیماری کلیوی یا قلبی، احتمال دارد مایعات در بدن‌تان تجمع کنند (احتباس آب) و تهدیدی جدی برای سلامتی شما ایجاد شود.

مراقب میزان مصرف آب اطرافیان‌تان باشید

گاهی اوقات عزیزان‌ شما، به میزان مایعات مصرفی خود توجه ندارند. برای جلب توجه آن‌ها به مصرف به اندازه‌ مایعات می‌توانید:

• اطمینان حاصل کنید که هنگام صرف غذا، مایعات مصرف می‌کنند. (این تصور که نوشیدن آب در هنگام غذا یا پس از آن، اسید معده را رقیق و روند هضم را مختل می‌کند، به هیچ‌وجه درست نیست.)
• نوشیدن را به یک عادت اجتماعی تبدیل کنید، مثلا برای معاشرت‌هایی به صرف یک فنجان چای وقت بگذارید.
• به آن‌ها غذاهایی که حاوی آب زیادی هستند، پیشنهاد کنید. مثل سوپ، بستنی، ژله یا میوه‌هایی مانند خربزه و هندوانه (اگر دچار دیابت هستند، مراقب میزان قند دریافتی آنان باشید).

سطوح مختلف کم آبی در بدن چگونه است؟

• خفیف: کافی‌ است مایعات بیشتری به صورت خوراکی مصرف کنید. آب بنوشید، اما در صورتی که تعریق قابل توجهی داشته‌اید و یا به دلیل اسهال و استفراغ دچار کم آبی شده‌اید، از نوشیدنی‌های حاوی الکترولیت استفاده کنید. بعد از گذشت 5 یا 10 دقیقه، معمولاً احساس بهتری خواهید داشت.
• متوسط: در کم آبی متوسط نیاز به تزریق وریدی مایعات وجود دارد. این کار در بخش مراقبت‌های ویژه، اتاق اورژانس و یا بیمارستان انجام می‌شود.
• شدید: با 115 تماس بگیرید، بلافاصله به پزشک مراجعه کنید و یا به اورژانس بروید. (علائم آن در بخش‌های قبل گفته شد.)

دهیدراتاسیون چگونه درمان می‌شود؟

روند درمان به نشانه‌ها، سن، سلامت عمومی و میزان کم آبی بدن شما بستگی دارد. همچنین اگر دلیل کم آبی بدن شما اسهال، استفراغ یا تب بالا بوده است، آن‌ها نیز باید هم‌زمان درمان شوند.

برای درمان کم آبی متوسط تا شدید، ممکن است به تزریق وریدی مایعات نیاز داشته باشید. کم آبی شدید یک موقعیت اورژانسی است و باید بلافاصله با تزریق وریدی مایعات در بیمارستان درمان شود.

برای درمان کم آبی خفیف مایعات بنوشید. گاهی لازم است علاوه بر آب، الکترولیت‌‌هایی مانند سدیم و پتاسیم را هم جایگزین کنید. نوشیدنی‌های ورزشی، آب و الکترولیت‌های از دست رفته‌ را جبران می‌کنند. آب، آبمیوه، چای و نوشابه بدون کافئین نیز برای جبران الکترولیت‌ها مفید هستند.

نوشیدنی‌های حاوی کافئین مانند نوشیدنی‌های انرژی‌زا، چای، نوشابه‌های گازدار و قهوه مصرف نکنید. از نوشیدنی‌های الکلی نیز جداً بپرهیزید. کافئین و الکل ممکن است باعث شوند بدن شما آب بیشتری از دست بدهد.

مشورت با دکتر داروساز برای بهبود کم آبی بدن

اگر بیمار هستید و یا اسهال دارید و مایعات زیادی از دست می‌دهید، باید به فکر جبران قند، املاح و مواد معدنی از دست رفته بدنتان باشید. دکتر داروساز می‌تواند ساشه‌های آب‌رسانی خوراکی (ORS) را به شما توصیه کند. این ساشه‌ها پودرهایی هستند که در آب حل کرده و می‌نوشید. با دکتر داروساز مشورت کنید که کدام نوع ساشه برای شما یا فرزندتان بهتر است.

عوارض احتمالی ناشی از کمبود آب بدن چیست؟

کم آبی شدید اگر بلافاصله درمان نشود، عوارض جدی مانند آسیب کلیوی، آسیب مغزی و حتی مرگ در پی دارد.

• گرمازدگی: اگر در هنگام ورزش و تعریق شدید مایعات کافی ننوشید، ممکن است دچار گرمازدگی شوید. گرمازدگی می‌تواند جزئی، متوسط و یا خطرناک و کشنده باشد.
• گرفتگی عضلات: از دست دادن الکترولیت‌هایی مانند سدیم و پتاسیم در بدن، می‌تواند باعث گرفتگی عضلات شود. هنگامی که بدن عرق می‌کند، الکترولیت‌ها دفع می‌شوند. اگر به دلیل تعریق، استفراغ و یا اسهال دچار کمبود مایعات شده‌اید، برای جایگزین کردن الکترولیت‌های بدن خود، آب و یا نوشیدنی ورزشی (منظور نوشیدنی‌های انرژی‌زا نیست!) بنوشید.
• مشکلات ادراری و کلیوی: به طور متوسط هر فرد در طول روز حدود شش یا هفت بار ادرار می‌کند. اگر کمبود آب داشته باشید، ممکن است کمتر ادرار کنید زیرا کاهش میزان آب در خون باعث باقی ماندن ادرار در کلیه‌ها می‌شود. کم آبی طولانی مدت می‌تواند باعث عفونت مجاری ادراری، تشکیل سنگ کلیه و حتی نارسایی کلیوی شود.
• تشنج: الکترولیت‌ها (مانند پتاسیم و سدیم) به انتقال پیام‌های الکتریکی از یک سلول به سلول دیگر کمک می‌کنند. عدم تعادل در الکترولیت‌های بدن، باعث تداخل در پیام‌‌های الکتریکی می‌شود و می‌تواند انقباض‌های غیر ارادی عضلات و حتی از دست دادن هوشیاری را در پی داشته باشد.
• مشکلات مغزی: کم آبی شدید، رگ‌های خونی مغز را کوچک می‌کند. وقتی مایعات به اندازه‌ کافی در مغز وجود نداشته باشند، بر عملکرد حافظه و هماهنگی بدن شما تأثیر منفی خواهد داشت.
• فشار غیرعادی بر قلب: وقتی آب کمتری در رگ‌های شما وجود دارد و خون‌تان غلیظ‌تر است، قلب شما هم باید سخت‌‌تر کار کند. بنابراین کمبود آب در خون فشار بیشتری بر قلب تحمیل می‌کند.
• شوک در اثر کمبود حجم خون (شوک هیپوولمیک): این موضوع یکی از جدی‌ترین و خطرناک‌ترین عوارض ناشی از کم آبی بدن است. کم بودن حجم خون باعث افت فشار خون شده و میزان اکسیژن در بدن را کاهش می‌دهد؛ به این حالت شوک هیپوولمیک می‌گویند.

استفاده از نوشیدنی‌های ورزشی به جای نوشیدنی‌های کافئین‌دار

بعضی نوشیدنی‌ها قدرت بیشتری در پیشگیری از کم آبی دارند. اگر می‌خواهید فعالیتی با شدت کم یا متوسط (مانند پیاده‌روی یک ساعته و یا کمتر) انجام بدهید، تنها به آب نیاز دارید. اگر قصد دارید بیش از یک ساعت ورزش کنید و یا احتمال دارد بیش از چند ساعت زیر نور خورشید باشید، باید با نوشیدنی‌های مختلف ورزشی، آب بدن خود را تأمین کنید.

نوشیدنی‌های ورزشی نه تنها مایعات بلکه الکترولیت‌هایی مانند سدیم و پتاسیم را – که هنگام تعریق از بدن دفع می‌شوند – نیز جایگزین می‌کنند. افزایش و یا کاهش سطح سدیم و پتاسیم در بدن، مشکلاتی به دنبال دارد. برای مثال گرفتگی عضلات گاهی به دلیل کمبود الکترولیت‌ها در بدن رخ می‌دهد.

نوشیدنی‌های الکلی و کافئین‌دار مانند قهوه، چای و نوشابه، برای جبران کم آبی توصیه نمی‌شوند چرا که این نوشیدنی‌ها با دفع مایعات از بدن کم آبی را تشدید می‌کنند. آبمیوه و نوشیدنی‌‌های میوه‌‌ای معمولاً حاوی کربوهیدرات زیاد و سدیم بسیار کم هستند و می‌توانند باعث ناراحتی معده شوند.

مصرف آب کافی فعالیت‌های فیزیکی شما را ایمن‌تر و لذت‌بخش‌تر می‌کند. همواره یک پارچ آب اضافه، همراه با طعم دهنده‌هایی مثل لیموترش تازه، خیار یا نعناع در یخچال داشته باشید.

سخن پایانی

اگر حدس می‌زنید که خودتان و یا فرد دیگری دچار کم آبی شدید شده است، بلافاصله به دنبال مراقبت‌های پزشکی بروید. اکنون با علائم کم آبی بدن آشنایی دارید و می‌توانید آن را در نوزادان، سالمندان و حتی خودتان تشخیص دهید، اما بهتر آن است که ابتدا به فکر پیشگیری باشید. بهترین راه این است که قبل از احساس تشنگی، آب بنوشید. احساس تشنگی به معنای کمبود آب در بدن است.

اگر در خانواده‌ خود فردی را دارید که در معرض خطر کم آبی است (مانند نوزادان، سالمندان یا بیماران) به فکر تأمین آب و مایعات کافی برای او باشید و در این راه صبر و حوصله به خرج دهید. همچنین عادت کنید در محیط خارج از منزل، همیشه قمقمه‌ای پر از آب به همراه داشته باشید تا در هیچ شرایطی فراموش نکنید به طور منظم آب بنوشید.

نوبت شما

آیا تاکنون دچار کم آبی بدن شده‌اید؟ یا فردی را می‌شناسید که در خطر دهیدراتاسیون قرار داشته باشد؟ برایمان از تجربیاتتان در این مورد بنویسید. اگر پرسشی نیز در این زمنیه دارید خوشحال می‌شویم پاسخگوی شما باشیم.

تیم نویسندگان

لافارر

• اهمیت خواب عمیق چیست و کمبود آن چه عوارضی دارد؟
• آلزایمر چیست و چه تأثیری بر روند زندگی فرد مبتلا دارد؟
• سردرد بازگشتی چگونه به وجود می‌آید و راه درمان آن چیست؟
• خستگی چشم (آستنوپیا) چه علائم، علل و راه‌های درمانی دارد؟