عوارض کاشت مو: معایب و عوارض روش‌های متفاوت کاشت مو + راه‌های پیشگیری و درمان آن‌ها

 عوارض کاشت مو در زنان و مردان می‌تواند مهم‌ترین دغدغه برای تصمیم‌گیری در مورد این جراحی باشد. همانند هر عمل جراحی دیگری، کاشت مو نیز غالباً عوارضی به‌ همراه دارد و برای همین این موضوع هم برای جراح و هم برای بیمار یک چالش بزرگ محسوب می‌شود.

با افزایش محبوبیت عمل کاشت مو ، تعداد موارد این جراحی رو به افزایش است. محبوبیت این عمل زیبایی باعث شده تا پزشکان با تخصص‌های مختلف و اغلب بدون آموزش کافی، این جراحی را انجام دهند و در نتیجه تعداد عوارض گزارش‌شده افزایش یابد.

البته کاشت مو یکی از عمل‌های زیبایی نسبتاً جدید است. این عمل پیوسته در حال تکامل بوده و پیشرفت‌های زیادی در روش‌های آن دیده می‌شود. این پیشرفت‌ها زمینه را برای ارائه نتایج طبیعی‌تر برای بیماران هموار می‌‌کند.

برای اینکه پیش از هر تصمیمی، نسبت به این جراحی و به‌خصوص معایب و عوارض جانبی آن اطلاعات مفیدی به‌دست بیاورید، این مقاله را مطالعه کنید.

عوارض کاشت مو

عوارض کلی کاشت مو را می‌توان به صورت زیر دسته‌بندی کرد:

1) عوارض عمومی جراحی

این دسته از عوارض، ممکن است در هر نوعی از جراحی رخ دهند.

• واکنش‌های منفی به بی حسی

  اکثریت قریب به اتفاق واکنش‌های منفی به داروهای ضد درد موضعی، جنبه روانی داشته و به ترس بیمار مربوط می‌شوند. واکنش ایمونولوژیک واقعی به مواد بی‌حس‌کننده موضعی بسیار نادر است.

• عوارض عمومی جراحی

  همانند سایر جراحی‌ها، واکنش‌های آلرژیک به داروهای بی حسی نیز ممکن است در این نوع عمل دیده شوند.

2) عوارض حین عمل کاشت مو

• خونریزی

  همانند سایر عمل‌های جراحی، به‌ خصوص در بیمارانی که از داروهای ضد انعقاد خون استفاده می‌کنند، احتمال خونریزی وجود دارد. خونریزی بعد از عمل معمولاً در نتیجه ضربه ناخواسته به پوست سر است. ضربه باعث از بین‌ رفتن یک یا چند گرافت مو (یک یا چند پیاز مو که ساقه آنها از یک نقطه پوست سر خارج شده است) می‌شود. این خونریزی را می‌توان با اعمال فشار محکم با گاز استریل روی محل خون ریزی به مدت 10 تا 15 دقیقه کنترل کرد.

• تاکی کاردی

  تاکی کاردی به افزایش تعداد ضربان قلب در حالت استراحت گفته می‌شود که معمولاً بیش از 100 ضربان در دقیقه است. گاهی در زمان تزریق ماده بی‌حسی حاوی آدرنالین، بیمار دچار تاکی کاردی می‌شود. این عارضه معمولاً گذرا است.

• درد

  بروز درد حین و پس از جراحی یک عارضه شایع است و با کمک روش‌های صحیح جراحی و استفاده از مسکن ، به‌راحتی قابل کنترل است.

• ایست قلبی

  این عارضه اغلب در پایان جراحی اتفاق می‌افتد؛ خصوصاً هنگامی که جراحی زمان زیادی طول بکشد. اگر یک تیم ماهر جراحی را انجام بدهند، چنین عارضه‌ای پیش نخواهد آمد. در هر حال تاکنون تنها یک مورد مرگ در اثر کاشت مو در جهان گزارش شده است.

3) عوارض بعد از عمل کاشت مو

• عفونت

  عفونت‌های موضعی ممکن است در هر دو منطقه گیرنده و اهداکننده پیوند مو (بانک مو) رخ دهند. احتمال بروز عفونت‌های جدی بسیار کم و نادر است (کمتر از 1 درصد) و ممکن است به دلیل عدم رعایت بهداشت، پوسته پوسته شدن بیش از حد پوست سر و یا وجود بیماری زمینه‌ای در بیمار رخ دهد. در صورت بروز عفونت، پزشک آنتی بیوتیک مناسب تجویز می‌کند.

• خارش

  این عارضه در ناحیه اهداکننده و همچنین در محل گیرنده بسیار شایع است. خشک و پوسته پوسته شدن می‌تواند دلیل این امر باشد. پزشک برای کاهش خارش، داروهای خوراکی، موضعی یا اسپری مخصوص و فوم پس از کاشت مو تجویز می‌کند.

• ادم (تورم)

  ادم ممکن است در ناحیه گیرنده مو ایجاد شود. بعد از عمل می‌توان از استروئیدهای خوراکی برای درمان این عارضه استفاده کرد.

• درد

  درد اگر به دلیل عفونت یا اشتباه در جراحی نباشد، با مسکن هایی که پزشک تجویز می‌کند، قابل کنترل است.

• سکسکه یا سرفه

  این عارضه، نادر اما مهم‌ است، چون ممکن است 2 تا 3 روز طول بکشد. علت این عارضه مشخص نیست اما ممکن است به دلیل تحریک عصب‌های حسی در ناحیه سر و شانه‌ها باشد.

4) عوارض غیر جراحی

• نارضایتی بیمار

  نارضایتی ممکن است به دلیل «خط رویش غیر طبیعی یا ضعیف» پیش بیاید. جراح باید در طراحی و انجام عمل کاشت بسیار محتاط باشد؛ چون خط رویش مو امضای جراح است. ظاهر غیر طبیعی موهای کاشته شده عارضه‌ای است که به علت طراحی و جراحی غیر حرفه‌ای رخ می‌دهد.

• عوارض ناشی از دارو

  برای مثال، ممکن است بیمار به دلیل اثرات داروی بیهوشی عمومی مورد استفاده طی جراحی، دچار حالت تهوع و استفراغ شود.

عوارض اختصاصی روش‌های متفاوت کاشت مو

تا اینجا با عوارض کلی جراحی کاشت مو آشنا شدید. در ادامه به‌صورت جداگانه به بررسی عوارض روش‌های متفاوت کاشت مو (FUE ،FUT و SUT) می‌پردازیم.

1) عوارض روش پیوند واحد فولیکولی (FUT): در ناحیه اهداکننده مو

• خونریزی

• فولیکولیت (التهاب فولیکول های مو)

  فولیکولیت یک عارضه شایع پس از عمل کاشت مو است. در این عارضه شایع پوستی، فولیکول‌های مو ملتهب می‌شوند. چنین اتفاقی معمولاً در اثر عفونت باکتریایی یا قارچی رخ می‌دهد. فولیکولیت در ابتدا ممکن است به صورت برجستگی‌های کوچک قرمز یا جوش های سرسفید در اطراف فولیکول‌های مو به‌نظر برسد. این عارضه معمولاً از چند روز تا 6 ماه پس از جراحی رخ می‌دهد و اغلب باعث احساس ناخوشایندی در بیمار می‌شود.

• عفونت

  به طور کلی علائم عفونت بعد از کاشت مو معمولاً شامل قرمزی بیش از حد، تورم و التهاب، همراه با احساس ناراحتی در ناحیه پوست سر هستند. همچنین در اثر عفونت ممکن است خون‌ریزی نیز رخ دهد. این یعنی عوارض کاشت مو یک هفته بعد از جراحی به جای بهتر شدن، بدتر می‌شوند.

  حفظ بهداشت به روش صحیح و مراقبت از مو و پوست سر بعد از کاشت مو، می‌تواند در پیشگیری از این عارضه بسیار موثر باشد.

• بازشدگی زخم یا نکروز

  بازشدگی زخم پدیده‌ای نادر است که نشانه تأخیر در بهبود یا عدم بهبود زخم است. نکروز (بافت مردگی) در اطراف زخم به دلیل ایسکمی (کاهش جریان خون) است و معمولاً ناشی از خطای جراحی است. اگر هنگام بخیه زدن، محل برش بیش از حد کشیده شود می‌تواند باعث کاهش یا قطع خون‌رسانی و درنهایت، نکروز شود. این عارضه بسیار جدی است؛ زیرا بافت نرم را تخریب می‌کند و طی آن، فولیکول‌های موجود در آن ناحیه به‌طور دائمی آسیب می‌بینند.

• بی‌حسی

  بی‌حسی بعد از عمل پیوند مو بسیار شایع است. تقریباً در همه موارد کاشت مو، بی حسی پوست سر یکی از عوارض جانبی موقتی است. بی‌حسی ممکن است در محل گیرنده پیوند، در منطقه اهداکننده یا هر دو رخ دهد. همچنین بیماران ممکن است درجات مختلفی از بی‌حسی را تجربه کنند. برخی از بیماران ممکن است هیچ حسی در محل جراحی نداشته باشند، درحالی که دیگران ممکن است به احساس گزگز، سوزش یا خارش دچار شوند. چنین عوارضی ممکن است برای بیمار ناخوشایند باشند، اما در واقع نشانه‌ خوبی هستند که نشان می‌دهند اعصاب محل جراحی بهبود خواهند یافت. با بهبود محل جراحی، بیحسی پوست سر برطرف شده و هرگونه احساس ناراحتی فروکش می‌کند.

• درد مداوم

  اگر برش به صورت عمیق و با بی‌دقتی انجام شود، ممکن است به اعصاب حسی آسیب برساند. در نتیجه باعث حساسیت شدید پوست سر و بروز ناراحتی در محل جراحی می‌شود.

• درد بعد از جراحی

  صرف نظر از نوع جراحی، پوست پس از کاشت مو دچار زخم می‌شود و بنابراین بروز درد اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. انتظار می‌رود این درد ظرف چند روز پس از جراحی برطرف شود. پزشک برای کاهش درد، مسکن و داروهای ضد التهاب تجویز می‌کند.

• باز شدن بخیه

  این اتفاق در صورت مهارت تیم جراحی، به‌ندرت رخ می‌دهد.

• سکسکه

  این عارضه در بخش عوارض بعد از عمل کاشت مو ، توضیح داده شد.

• ریزش موی ناشی از شوک (افلوویوم) در ناحیه اهداکننده

  این نوع ریزش مو در بالا و پایین خط برش مشاهده می‌شود، معمولاً موقتی بوده و بعد از 3 تا 4 ماه با رشد دوباره موها کاملاً بهبود می‌یابد. البته در مواردی نیز این عارضه، دائمی می‌شود. مراقبت از محل زخم، تمیزکردن روزانه و مصرف آنتی‌بیوتیک‌های موضعی همراه با اقدامات کنترل التهاب بعد از عمل جراحی، جهت پیشگیری از چنین عارضه‌ای بسیار مهم هستند.

تصویر1) ریزش موی ناشی از شوک در روش کاشت FUT (سه سال پس از کاشت). در این تصویر اسکار باقی مانده از جراحی را نیز مشاهده می‌کنید.

• جای زخم (اسکار) کلوئیدی و هایپرتروفیک

  اسکار هایپرتروفیک یک اسکار ضخیم، گسترده و معمولاً برآمده است که در محل آسیب پوست ایجاد می‌شود. اسکار کلوئیدی یک اسکار بزرگ و برآمده است که می‌تواند صورتی، قرمز، به رنگ پوست یا تیره‌تر از پوست اطراف خود باشد. این نوع اسکارها نادر هستند و عموماً به دلیل پاسخ غیرطبیعی و بیش از حد بدن در جهت بهبودی زخم رخ می‌دهند. برخلاف اسکار کلوئیدی، در اسکار هایپرتروفیک پوست طبیعی اطراف زخم درگیر نیست.

  در چنین شرایطی استروئید موضعی یا تزریقی تجویز می‌شود. اسکار کلوئیدی، پوست طبیعی اطراف زخم را درگیر می‌کند. در بیشتر اوقات، بیمار از خارش، درد و گاهی احساس سوزن سوزن شدن روی اسکار کلوئیدی شکایت دارد. تزریق استروئید در داخل ضایعه، علائم و رشد کلوئید را کنترل می‌کند. کلوئیدها شایع نیستند، البته در برخی از بیماران به علت نوع نامناسب بافت پوست سر برای کاشت مو، این عارضه شایع‌تر است. بنابراین انتخاب درست بیمار توسط جراح، نقش کلیدی در پیشگیری از بروز این عارضه دارد.

2) عوارض روش استخراج واحد فولیکولی (FUE): در ناحیه اهداکننده مو

• ظاهر کم پشت به خاطر برداشت بیش از حد مو در ناحیه بانک مو

  صرف‌ نظر از اینکه فرایند کاشت با پانچ‌های دستی، ماشینی یا با استفاده از فناوری رباتیک انجام شده باشد، خطر خالی شدن ظاهری مو در ناحیه اهداکننده به دلیل برداشت تهاجمی و غیر یکنواخت وجود دارد. این اتفاق ممکن است ظاهری «بیدخورده» یا «شبه سفلیس» ایجاد کند و درنهایت باعث شود که بخش‌هایی از ناحیه بانک مو خالی و بخش‌هایی پر باشند.

تصویر2) ظاهر کم‌پشت به خاطر برداشت بیش از حد مو در ناحیه بانک مو

• هیپوپیگمنتاسیون (لک‌های روشن‌تر از رنگ پوست)/ اسکارهای بسیار کوچک

  این تصور غلطی است که روش استخراج واحد فولیکولی یک تکنیک بدون اسکار است. پانچ مورد استفاده برای برداشت هر گروه فولیکولی ممکن است باعث ایجاد ماکول (لک) آتروفیک سفید کوچک شود. اگر یک جراح ماهر عمل کاشت مو را انجام دهد، اکثر این لک‌ها با چشم غیر مسلح قابل مشاهده نیستند و حتی در صورت مشاهده، بسیار کمتر از جای زخم خطی ایجادشده در روش پیوند واحد فولیکولی (FUT) به‌چشم می‌آیند. بنابراین، این مورد نیز جزو عوارض قابل پیشگیری کاشت مو است. با وجود این، بیماران باید از احتمال بروز آن‌ها مطلع شوند چون این اسکارهای سفید کوچک یا لک های روشن‌تر از رنگ پوست، در صورت کوتاهی مو و با نگاه دقیق، می‌توانند قابل مشاهده باشند.

تصویر3) هیپوپیگمنتاسیون / اسکارهای بسیار کوچک

• افلوویوم حاد (ریزش موی شدید و ناگهانی که معمولاً موقتی است)

  این وضعیت ممکن است پس از گذشت چند روز تا چند هفته از عمل جراحی رخ بدهد و ریزش مو را در پی داشته باشد. این وضعیت اغلب موقتی است و در بیشتر موارد طی 3 تا 4 ماه برطرف می‌شود؛ اما در برخی افراد هم به‌صورت برگشت‌ناپذیر رخ می‌دهد و می‌تواند ظاهری شبیه به ریزش موی سکه‌ای ایجاد کند. از شایع‌ترین دلایل این عارضه می‌توان به برداشت بیش از حد مو و یا عدم خون‌رسانی به آن ناحیه اشاره کرد. بنابراین مانند اکثر عوارض دیگر، مهارت و تجربه جراح می‌تواند تا حد زیادی از این عارضه ناخوشایند جلوگیری کند.

تصویر4) افلوویوم در منطقه اهداکننده

• گرافت‌های دفن‌شده

  این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که از پانچ‌های کند استفاده شود. اگر عمل پانچ با عجله انجام شود یا پانچ در امتداد فولیکول‌های مو به خوبی تنظیم نشود، گرافت به داخل لایه‌های عمیق‌تر پوست فرو می‌رود و مشکل گرافت دفن‌شده را به‌وجود می‌آورد.

• جای زخم یا اسکار کلوئیدی و هایپرتروفیک

  این عارضه کاشت مو در بخش‌های قبل توضیح داده شده است.

• کیست اپیتلیال

  این نوع کیست به‌ صورت برآمدگی‌های چندتایی، ندولار (گره‌دار) با رشد آهسته و بدون درد در ناحیه اهداکننده پوست سر دیده می‌شود. عدم دقت کافی هنگام عمل کاشت مو با روش استخراج واحد فولیکولی می‌تواند به برگشت گرافت‌ها به لایه‌های زیر پوستی سر منجر شود. تورم بیش از حد در ناحیه اهداکننده پوست سر، استفاده از پانچ‌های کند و تلاش برای استخراج گرافت‌های پرپشت می‌توانند در بروز این عارضه تأثیرگذار باشند.

• نکروز

  نکروز پوستی بعد از کاشت مو به روش استخراج واحد فولیکولی امری نادر است. اما اگر اتفاق بیفتد می‌تواند به ریزش مو همراه با جای زخم منجر شود که عارضه‌ای دائمی خواهد بود.

• برداشت بیش از حد مو

  برداشت بیش از حد مو در منطقه اهداکننده ممکن است به آسیب دائمی، کم پشت شدن و ریزش تکه‌ای مو در آن ناحیه منجر شود. به ‌طور کلی در فرآیند برداشت مو، نباید از واحدهای فولیکولی که بیش از 1 تا 4 تار مو دارند، استفاده شود.

تصویر5) برداشت بیش از حد مو در روش استخراج واحد فولیکولی

• بی‌حسی و درد مداوم

  هیچ جراحی نمی‌تواند تضمین کند که پس از عمل کاشت مو، بیمار دچار بی‌حسی دائمی نخواهد شد. با این حال، خطر بروز چنین اتفاقی بسیار کم است. مهارت و تخصص جراح همراه با به‌کارگیری تکنیک‌های پیشرفته جراحی کاشت مو ، احتمال بروز بی‌حسی دائمی پس از جراحی کاشت مو را بسیار کم می‌کند.

• برداشت گرافت خارج از منطقه مناسب

  برخی از پزشکان، به‌منظور برداشت حداکثری مو از قسمت اهداکننده، واحدهای فولیکولی را از قسمت‌هایی از پوست سر که نسبت به ریزش مو آسیب‌پذیرتر هستند، مانند بالا یا پایین ناحیه پس‌سری خلفی برداشت می‌کنند. اگر پزشک دسته‌های فولیکولی را از این مناطق پرخطر برداشت کرده و آن‌ها را با هم در قسمت گیرنده پیوند دهد، این احتمال وجود دارد که این نواحی در آینده کم‌پشت یا دچار طاسی شوند. برای به حداقل رساندن چنین اتفاقی، تمام گرافت‌های برداشت‌شده از هر دو منطقه پرخطر و کم‌خطر، باید با هم مخلوط و سپس پیوند شوند. به این ترتیب، در صورت ریزش مو ، حالتی مصنوعی و غیر طبیعی برای موهای کاشته‌شده به‌وجود نخواهد آمد.

تصویر 6) ناحیه اهداکننده مناسب دقیقاً در بالا و پایین برآمدگی پشت گردن در ناحیه پس سری قرار دارد.

3) عوارض در ناحیه گیرنده مو

عوارض زیر در هر دو روش کاشت مو (FUE و FUT) مشابه است.

• فولیکولیت (التهاب فولیکول‌های مو) بعد از جراحی یا به صورت مزمن

  اگرچه این عارضه غیر معمول است، اما می‌تواند در نتیجه عدم رعایت بهداشت یا به‌دلیل وجود برخی از اختلالات پوستی در بیمار رخ دهد. همچنین این اتفاق ممکن است به دلیل واکنش بدن به ساقه آسیب دیده مو در نتیجه برداشت نادرست گرافت مو ایجاد ‌شود که در این حالت چرک ناشی از آن بدون عفونت است. درمان تهاجمی با آنتی بیوتیک های موضعی و سیستمیک، همچنین پاکسازی روزانه محل با شامپوی ضد باکتری برای جلوگیری از ایجاد ریزش موی همراه با اسکار (جای زخم) توصیه می‌شود.

• خط رویش ضعیف و نامناسب

  رشد کم مو ممکن است نتیجه برداشت نادرست گرافت مو از ناحیه اهداکننده، کاشت نادرست گرافت مو یا خشک‌شدن گرافت باشد. چنین عارضه‌ای همچنین می‌تواند در نتیجه بی‌کیفیت بودن موهای ناحیه اهداکننده مانند کرکی بودن موها به‌وجود بیاید. بنابراین لازم است این مسئله قبل از جراحی کاملاً بررسی شود. در صورت وجود این مشکل، بیمار نباید عمل کاشت مو را انجام دهد. کاهش رشد مو همچنین می‌تواند به دلیل عواملی مانند استعمال بیش از حد سیگار، دیابت، آسیب بیش از حد آفتاب به پوست سر یا در برخی موارد، عوامل غیر اختصاصی مربوط به آناتومی بیمار باشد.

تصویر7) خط رویش ضعیف و نامناسب مو پس از پیوند

• ظاهر غیر طبیعی و تراکم پایین مو

  دلایل چنین عارضه‌ای مشابه عارضه قبلی است.

• ادم ناحیه گیرنده

  ادم به خودی خود عارضه نیست؛ بلکه بیشتر در نتیجه جراحی رخ می‌دهد. ادم یا جمع شدن مایع میان‌بافتی زیر پوست از پیشانی شروع شده و ممکن است به پلک ها و بینی هم برسد و معمولاً در عرض ۳ تا ۵ روز از بین می‌رود. علت دقیق بروز ادم مشخص نیست، اما عواملی مانند تورم زیاد، تأثیر جاذبه زمین، تخلیه لنفاوی پوست پیشانی ، شل بودن پوست ناحیه اهداکننده ، بالا بودن سن بیمار و پیوند تعداد زیاد گرافت مو در یک جلسه (جلسه مگا) در بروز ادم تأثیرگذارند.

• نکروز

  نکروز مرکزی پوست سر می‌تواند بعد از جلسات طولانی پیوند مو در بیماران مبتلا به مشکلات عروقی به‌خصوص افراد مسن ایجاد شود. نکروز با ایجاد اسکار (جای زخم) مرکزی بهبود می‌یابد.

• کیست

  کیست به شکل برآمدگی‌های کوچک به رنگ پوست در اطراف فولیکول‌های موی پیوندشده ظاهر می‌شود. کیست‌ها می‌توانند شدیداً ملتهب (اریتماتوز) و دردناک شوند. کیست معمولاً به دلیل لیز خوردن گرافت‌های کوچک به زیر پوست یا قرارگرفتن آنها روی هم ایجاد می‌شود. درمان، با برش کیست‌ها و تخلیه محتویات داخل آن‌ها، استفاده از کمپرس گرم یا گاهی استفاده از آنتی بیوتیک‌های موضعی صورت می‌گیرد.

4) عوارض کاشت مو به روش SUT

روش کاشت مو SUT در واقع روش بهینه شده جراحی FUE است. به این صورت که در این روش گرافت‌ها به منظور کاهش درصد گرافت‌هایی که طی جراحی از دست می‌روند، قبل از پیوند فریز می‌شوند. بنابراین عوارض کاشت مو به روش SUT همانند عوارض کاشت به روش FUE است.

نتیجه‌گیری

ریزش مو در مردان و هم‌چنین کم پشت شدن و ریزش مو در زنان ، مشکل شایع و رو به افزایشی است. صرف‌نظر از علت ریزش مو ، کاشت مو یکی از راه‌های محبوب جبران کم‌پشت شدن یا طاسی است. با این حال نگرانی از عوارض آن، می‌تواند تصمیم‌گیری در این زمینه را دشوار کند.

همان‌طور که متوجه شده‌اید، بیشتر عوارض کاشت مو قابل پیشگیری هستند. اطلاع از تاریخچه پزشکی بیمار و مشاوره و گفت‌وگوی تخصصی قبل از جراحی، برای داشتن یک عمل پیوند موی مناسب و رضایت‌بخش بسیار مهم است.

روش استخراج واحد فولیکولی (FUE) برای جلوگیری از عوارضی مانند جای زخم عمیق در پیوند مو با روش فولیکولار (FUT) ایجاد شده است. اگرچه این روش جراحی پیوند مو ایمن است، اما می‌تواند با عوارض جانبی همراه باشد. انتخاب جراح ماهر نیز اهمیت بسیاری دارد. انجام کاشت مو توسط جراح آموزش‌دیده و استفاده از تکنیک‌های به‌روز در کلینیک مجهز می‌تواند از بروز بسیاری از عوارض جلوگیری کند.

از تجربه خودتان بگویید
ممکن است در اطرافیان شما هم فردی باشد که عمل کاشت مو را انجام داده باشد. اصلاً شاید خودتان همان فرد باشید. اگر چنین تجربه‌ای داشته‌اید یا شاهد تجربه دیگران در زمینه کاشت مو یا عوارض آن بوده‌اید، از این تجربه برایمان بنویسید.

منبع:

https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19185800/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24017992/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22121268/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25538444/
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21031066/
https://www.ishrs-htforum.org/content/30/3/85/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6371733/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4271303/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2956960/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6066700/