بیماری ام اس (MS) چیست؟ علت، علائم و روش‌های تشخیص آن

تقریباً همه ما نام بیماری ام اس (MS) را شنیده‌ایم، اما درباره چیستی، عوامل تحریک این بیماری و علائم اولیه آن اطلاعات چندانی نداریم. اگرچه مالتیپل اسکلروزیس یا همان ام اس درمان قطعی ندارد اما خوب است بدانیم که مرحله تشخیص این بیماری برای کنترل پیشرفت آن بسیار مهم و تعیین‌کننده است.

بیماری ام اس (MS) چیست؟

مالتیپل اسکلروزیس (MS) یک بیماری بالقوه ناتوان‌کننده سیستم عصبی مرکزی (شامل مغز و نخاع) است. در این بیماری سیستم ایمنی بدن به غلاف محافظ (میلین) پیرامون فیبرهای عصبی حمله کرده و باعث بروز مشکلات ارتباطی میان مغز فرد بیمار و سایر نواحی بدن او می‌شود و در نهایت می‌تواند آسیب دائمی و تخریب اعصاب را به دنبال داشته باشد.

علت بروز ام اس (MS)

علت بروز بیماری ام اس همچنان ناشناخته است. این بیماری در گروه بیماری‌های خود ایمنی (اتوایمیون) قرار می‌گیرد که در آنها سیستم ایمنی بدن به بافت‌های خود حمله می‌کند.

در بیماری ام اس اختلال عملکرد سیستم ایمنی بدن باعث آسیب به ماده چرب موجود در غلاف محافظ پیرامون فیبرهای عصبی مغز و نخاع (میلین) می‌شود. غلاف میلینی فیبرهای عصبی را می‌‌توان به پوشش عایق سیم‌های برق تشبیه کرد. هنگامی‌که لایه میلین آسیب می‌بیند، فیبر عصبی بدون محافظ در تماس با محیط اطراف قرار می‌گیرد و در این حالت سرعت انتقال پیام‌ها در فیبر عصبی کاهش یافته یا انتقال پیام به طور کلی مسدود می‌‌شود.

هنوز به وضوح مشخص نیست که چرا بیماری ام اس فقط در برخی افراد به وجود می‌‌آید. با این حال به نظر می‌رسد که ترکیبی از عوامل ژنتیکی و محیطی باعث بروز بیماری ام اس می‌شود. تاکنون بیش از 200 ژن مؤثر بر افزایش ریسک بروز این بیماری شناسایی شده ‌است.

علائم ام اس (MS)

علائم مالتیپل اسکلروزیس غالباً از فردی به فرد دیگر و همچنین متناسب با محل فیبرهای عصبی آسیب‌دیده در طول دوره بیماری بسیار متفاوت است. نواحی و اعضای بدن که می‌توانند درگیر حمله سیستم عصبی شوند نیز می‌تواند در بین بیماران مشترک یا متفاوت باشد.

مشکلات حرکتی

این علائم که معمولاً بر قابلیت‌های حرکتی فرد اثر منفی می‌گذارند، عبارتند از:

• بی‌حسی یا ضعف در یک یا چند اندام انتهایی و یا در پاها و تنه که معمولاً در یک سمت از بدن فرد رخ می‌‌دهد.
• احساس شوک الکتریکی که با برخی حرکات گردن مانند خم شدن آن به جلو رخ می‌دهد (علامت لرمیت).
• لرزش (ترمور)، عدم هماهنگی در حرکات و راه رفتن ناپایدار.

مشکلات بینایی

عوارض بینایی در بیماری ام اس عبارتند از:

• از دست دادن بینایی به ‌طور کلی یا جزئی (معمولاً هر بار در یک‌ چشم رخ می‌دهد) که غالباً با درد هنگام حرکت چشم همراه است.
• دوبینی طولانی‌مدت
• تاری دید

سایر نشانه‌های ام اس

گاهی علائم زیر نیز در بیماری مالتیپل اسکلروزیس ظاهر می‌شود:

• لکنت زبان
• خستگی
• گیجی
•  گزگز یا درد در قسمت‌هایی از بدن
• اختلال در عملکرد سیستم ادراری، گوارشی و جنسی

چرا علائم مالتیپل اسکلروزیس همیشه به یک شکل ظاهر نمی‌‌شود؟

علائم ام اس با توجه به میزان تخریب اعصاب و اینکه کدام‌یک از اعصاب دچار آسیب شده‌اند، بسیار متفاوت است. برخی افراد مبتلا به ام اس شدید ممکن است توانایی راه رفتن به‌صورت مستقل و یا به ‌طورکلی امکان راه رفتن را از دست بدهند؛ در حالی‌ که برخی دیگر ممکن است دوره‌های بهبود طولانی را بدون هیچ علامت جدیدی از بیماری تجربه کنند.

همان‌طور که اشاره شد، متأسفانه هنوز درمان قطعی برای مالتیپل اسکلروزیس وجود ندارد. با این حال درمان‌های موجود ام اس به تسریع روند بهبودی، تعدیل دوره بیماری و کنترل علائم کمک می‌کنند.

عوامل خطر ام اس (MS)

عواملی که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌شود، خطر بروز بیماری مالتیپل اسکلروزیس را افزایش می‌دهند:

• سن: ام اس ممکن است در هر سنی ظاهر شود اما شروع آن معمولاً در سنین 20 تا 40 سالگی اتفاق می‌افتد. با این حال جوان‌ترها و افراد مسن نیز ممکن است به این بیماری خود ایمنی مبتلا شوند.
• جنسیت: زنان تقریباً دو تا سه برابر بیشتر از مردان به ام اس عودکننده-فروکش‌کننده مبتلا می‌شوند.
• سابقه خانوادگی: اگر یکی از والدین یا خواهر و برادر شما به ام اس مبتلا باشند، خطر ابتلا به مالتیپل اسکلروزیس (MS) بیشتر شما را تهدید می‌کند.
• عفونت‌‌های خاص: مطالعات انجام‌شده در این زمینه از ارتباط میان بیماری ام اس و ویروس‌های مختلفی پرده‌برداری کرده است. از بین این ویروس‌ها می‌توان به ویروس اپشتین- بار (EBV) اشاره کرد. این ویروس باعث بروز مونونوکلئوز عفونی می‌شود. این بیماری از طریق بزاق منتقل می‌شود و علائم آن شامل گلودرد و تب بوده و معمولاً پس از چند هفته استراحت برطرف می‌شود.
• نژاد: خطر ابتلا به ام اس در سفیدپوستان به‌ویژه آن‌هایی که تبار اروپای شمالی دارند، بیشتر است. آسیایی‌ها (جنوب شرق آسیا)، آفریقایی‌‌ها و ساکنین بومی آمریکا خطر ابتلای کمتری دارند.
• اقلیم: مالتیپل اسکلروزیس (MS) در کشورهایی با آب‌وهوای معتدل مانند کانادا، آمریکای شمالی، نیوزیلند، جنوب شرقی استرالیا و اروپا شایع‌تر است.
• ویتامین D: کمبود ویتامین D در بدن و مواجهه حداقلی با نور خورشید باعث افزایش خطر ابتلا به ام اس می‌شود.
• برخی بیماری‌های خود ایمنی: ریسک ابتلا به ام اس در افراد مبتلا به سایر بیماری‌های خود ایمنی مانند بیماری تیروئید، آنمی پرنیشیوز (ناشی از کمبود ویتامین B12)، پسوریازیس، دیابت نوع یک و بیماری التهابی روده کمی بیشتر است.
• سیگار کشیدن: افراد سیگاری که مجموعه‌ای از علائم اولیه ام اس را داشته باشند، بیشتر از افراد غیر سیگاری به یک رویداد ثانویه مبتلا خواهند شد. این مسئله می‌تواند نشان‌دهنده ام اس عودکننده-فروکش‌کننده باشد.

عوارض ابتلا به مالتیپل اسکلروزیس

افراد مبتلا به ام اس ممکن است عوارض زیر را تجربه کنند:

• سفتی یا اسپاسم عضلانی
• فلج (معمولاً در نواحی پاها)
• اختلال در عملکرد روده، مثانه و فعالیت‌های جنسی
• تغییرات ذهنی مانند فراموشی یا تغییرات خلقی
• افسردگی
• صرع

دوره بیماری ام اس (MS)

بسیاری از مبتلایان، دوره‌های بیماری عودکننده – فروکش‌کننده را تجربه می‌کنند. این افراد با دوره‌هایی از بروز علائم جدید یا بازگشت علائم قبلی مواجه می‌شوند که طی روزها یا هفته‌ها ایجاد می‌شود و معمولاً به طور کلی یا جزئی بهبود می‌‌یابد. دوره‌های بازگشت علائم با دوره‌های بهبودی آرام و بدون علامت همراه است که گاهی ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول می‌کشد.

افزایش جزئی دمای بدن باعث تشدید علائم ام اس به‌صورت موقتی خواهد شد اما این حالت به عنوان دوره‌های بازگشت بیماری محسوب نمی‌شود. حداقل 50 درصد از افراد مبتلا به ام اس عودکننده – فروکش‌کننده در نهایت 10 تا 20 سال پس از شروع بیماری، روند ثابتی از پیشرفت علائم (با یا بدون دوره‌های عود) را تجربه می‌کنند. این شکل از بیماری را ام اس پیش‌رونده ثانویه (SPMS) می‌نامند.

علائم شدید معمولاً شامل مواردی مانند بروز اختلال در حرکت و راه رفتن می‌شود. سرعت پیشرفت بیماری در مبتلایان به ام اس پیش‌رونده ثانویه بسیار متفاوت است. برخی از افراد مبتلا به مالتیپل اسکلروزیس (MS) این بیماری را با یک شروع تدریجی و پیشرفت ثابت علائم بیماری بدون هیچ دوره عودی تجربه می‌کنند. این شکل از بیماری را ام اس پیش‌رونده اولیه (PPMS) می‌نامند.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

بلافاصله پس از مشاهده علائم اشاره‌شده (بروز علائم بدون علت مشخص)، به پزشک مراجعه کنید. همان‌طور که گفتیم، تشخیص سریع این بیماری در کنترل علائم و عوارض آن بسیار حائز اهمیت است.

تشخیص ام اس (MS)

در حال حاضر آزمایش اختصاصی برای تشخیص مالتیپل اسکلروزیس (MS) وجود ندارد. تشخیص این بیماری معمولاً از طریق رد کردن سایر بیماری‌های دارای علائم مشابه ام اس صورت می‌گیرد. به این رویه «تشخیص افتراقی» گفته می‌شود. پزشک معالج این فرایند را با بررسی سابقه پزشکی، معاینه کامل بیمار و انجام بررسی‌های زیر آغاز می‌کند:

• تست‌های خونی برای رد احتمال وجود سایر بیماری‌های دارای علائم مشابه ام اس (MS) انجام می‌شود. در حال حاضر تست‌هایی برای بررسی نشانگرهای زیستی خاص (بیومارکر) مرتبط با ام اس در دست مطالعه است که شاید بتواند در آینده‌ای نزدیک به روند تشخیص بیماری ام اس کمک کند.
• آزمایش مایع نخاعی (پونکسیون کمری) روشی است که در آن مقداری از مایع مغزی-نخاعی به عنوان نمونه از کانال نخاعی برای آنالیزهای آزمایشگاهی گرفته می‌شود تا موارد غیر طبیعی در آنتی‌بادی‌های بدن را که مرتبط با مالتیپل اسکلروزیس است، نشان دهد. این تکنیک همچنین به رد کردن سایر گزینه‌ها مانند عفونت‌ها و اختلالات دارای علائم مشابه ام اس کمک می‌کند.
• تکنیک MRI می‌تواند نواحی آسیب‌دیده در مغز و نخاع را آشکار کند. برای این کار باید ماده حاجب به صورت وریدی به فرد بیمار تزریق شود. این ماده از طریق آشکارسازی ضایعات ایجادشده نشان می‌دهد که بیماری فرد در مرحله فعال است یا خیر.
• تست‌ پتانسیل برانگیخته که سیگنال‌های الکتریکی تولید شده توسط سیستم عصبی در پاسخ به محرک را ثبت می‌کند. در این تست از محرک‌های دیداری یا الکتریکی استفاده می‌شود. فرد مشکوک به ام‌اس در این تست‌ها یا یک الگوی دیداری متحرک را تماشا می‌کند و یا تکانه‌های الکتریکی به اعصاب پاها یا بازوهای او ارسال می‌شود. الکترودهای متصل ‌شده سرعت انتقال اطلاعات در مسیرهای عصبی را ارزیابی و محاسبه می‌کنند.

رویه تشخیص در بیشتر مبتلایان به ام اس عودکننده-فروکش‌کننده نسبتاً بدون پیچیدگی بوده و بر اساس الگوی علائم همسو با بیماری است که به کمک تکنیک‌های تصویربرداری از مغز مانند MRI تأیید می‌شود. تشخیص مالتیپل اسکلروزیس (MS) در بیماران دارای علائم غیر عادی یا شکل پیشرفته بیماری می‌تواند دشوارتر باشد. در این موارد انجام بررسی‌های بیشتر مانند آنالیز مایع نخاعی، تست پتانسیل برانگیخته و تکنیک‌های تصویربرداری می‌تواند کمک‌کننده باشد.

آماده شدن برای ملاقات با پزشک

شما ممکن است برای بررسی‌های بیشتر به پزشک متخصص مغز و اعصاب یا همان نورولوژیست ارجاع داده شوید.

چه کارهایی می‌توانید انجام دهید؟

• علائم خودتان را یادداشت کنید؛ حتی آن دسته علائمی که ممکن است به نظر خودتان، ارتباطی با دلیل ملاقات شما با پزشک نداشته باشد.
• فهرستی از تمامی داروها، ویتامین‌ها و مکمل‌های مصرف‌شده را تهیه کنید.
• هرگونه پرونده بالینی، اسکن، تست آزمایشگاهی و سایر اطلاعاتی را که از ملاقات‌های پزشکی قبلی خود دارید، همراه با خود داشته باشید.
• اطلاعات مهم وضعیت جسمی خود به‌ویژه بیماری‌های خود را یادداشت کنید.
• اطلاعات شخصی مانند تغییرات اخیر زندگی‌ یا عوامل استرس‌زای خود را یادداشت کنید.
• سؤالات احتمالی خود از پزشک معالج را یادداشت کنید.
• از یک دوست یا یکی از اعضای خانواده بخواهید که شما را همراهی کند تا صحبت‌ها و راهنمایی‌های پزشک را در زمان مناسب به شما یادآوری کند.

آماده پاسخ دادن به چه سؤالاتی باشید؟

پزشک در جریان ویزیت، سؤالاتی را از شما می‌پرسد. آماده بودن برای پاسخ‌دهی به این سؤالات می‌تواند زمان شما را برای مرور نکات مهم‌تر ذخیره کند. سؤالاتی که ممکن است از شما پرسیده شود، عبارتند از:

• علائم از چه زمانی شروع شد؟
• علائم بیماری به‌صورت مداوم ظاهر می‌شود یا فقط گاهی اوقات؟
• شدت علائم به چه میزان است؟
• چه چیزهایی علائم شما را تسکین می‌دهد؟
• چه چیزهایی علائم شما را تشدید می‌کند؟
• آیا شخصی در خانواده شما به ام اس مبتلا است؟

سؤالاتی که شما باید از پزشک بپرسید

• محتمل‌ترین علت علائم من چیست؟
• چه نوع آزمایش و تستی باید انجام دهم؟ آیا انجام این تست‌ها به آمادگی خاصی نیاز دارد؟
• شرایط من موقتی است یا یک بیماری مزمن است؟
• آیا بیماری من پیشرفت می‌کند؟
• در حال حاضر چه درمان‌هایی برای این بیماری وجود دارد؟
• من بیماری‌های زمینه‌ای دیگری هم دارم. چگونه می‌توانم این بیماری‌ها را مدیریت کنم؟

سخن پایانی

در صورت مشاهده هرکدام از علائم اشاره‌شده، خونسردی خودتان را حفظ کنید و هرگز وحشت نکنید. هرکدام از آن‌ها ممکن است دلایل دیگری غیر از ام اس داشته باشد؛ بنابراین وجود آن‌ها لزوماً دلیلی بر ابتلا به این بیماری نیست. با این حال بهتر است نسبت به تغییرات بدن خود بی‌توجهی نکنید زیرا بسیاری از اختلالات در صورت مراجعه زودهنگام به پزشک قابل ‌درمان است. پس آرامش خودتان را حفظ کنید و در صورت مشاهده هرگونه علامت غیر عادی در بدن خود به پزشک مراجعه کنید.

نوبت شما

آیا شما هم تجربه‌ای از مواجهه با بیمار مبتلا به ام اس داشته‌اید؟ برای کنترل و جلوگیری از پیشرفت مالتیپل اسکلروزیس (MS) چه باید کرد؟ چنانچه مایل بودید، دیدگاه‌های ارزشمندتان را با ما و مخاطبان این مقاله در میان بگذارید.

تیم نویسندگان

دکتر مهدیه بهشادفر

• کانسیلر چیست و چگونه باید از آن استفاده کرد؟
• پرایمر: انواع، مزایا و نحوه استفاده از آن
• انواع ویتامین‌های گروه ب و نقش آن‌ها در سلامت بدن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید