زخم معده + مهم‌ترین علل، علائم و راه‌های درمان آن

زخم معده یکی از بیماری‌های گوارشی است که به دنبال آسیب پوشش مخاطی معده ایجاد می‌شود. عفونت هلیکوباکتر پیلوری و مصرف طولانی‌مدت داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، از علل اصلی ابتلا به این بیماری به حساب می‌آیند. سوزش و درد در ناحیه شکم از شایع‌ترین علائم زخم معده بوده که شدت آن از فردی به فرد دیگر متفاوت است. ما در این مقاله به بررسی زخم‌های معده، علت بروز و روش‌های درمان خانگی و دارویی این بیماری پرداخته‌ایم. با ما همراه باشید.

زخم معده چیست؟

زخم معده یا زخم گاستریک به آسیب پوشش داخلی معده گفته می‌شود. این زخم‌ها باز بوده و ممکن است باعث ایجاد خون‌ریزی و درد معده شوند. دیواره معده به‌طور طبیعی با لایه مخاطی ضخیمی پوشیده شده است. این لایه مخاطی از معده در مقابل اثرات شیره گوارشی محافظت می‌کند. اما عوامل مختلف می‌توانند سبب بر هم زدن تعادل شیره گوارشی و فاکتورهایی که از پوشش معده محافظت می‌کنند شوند. درنتیجه این امر پوشش مخاطی معده نازک شده و اسید معده به آن آسیب می‌زند.

علائم و نشانه‌های زخم معده

برخی افراد مبتلا به زخم معده هیچ علائمی ندارند؛ اما به‌طور کلی موارد زیر ازجمله علائم زخم معده به شمار می‌آیند:

درد شکم

رایج‌ترین علامت زخم معده، سوزش و درد معده در فاصله بین قفسه سینه و ناف است که اغلب چند ساعت بعد از خوردن غذا شروع می‌شود. این درد ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد. درد معده ممکن است بین وعده‌های غذایی و هنگام شب بدتر شود و حتی گاهی به‌اندازه‌ای است که فرد را از خواب بیدار می‌کند. اغلب این درد با خوردن غذاهایی که اسید معده را خنثی می‌کنند یا با مصرف داروهای ضد اسید تسکین می‌یابد؛ اما پس از مدتی ممکن است برگردد.

سایر علائم زخم معده

علاوه‌بر درد شکم، زخم معده علائمی دارد که کمتر رایج هستند. از میان این نشانه‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• سوء هاضمه به‌خصوص بعد از مصرف غذاهای چرب
• سوزش سر دل
• شوک ناشی از افت فشار خون (به‌دلیل از دست دادن خون در ناحیه زخم)
• احساس سیری پس از مصرف مقدار کمی غذا
• باد گلو
• حالت تهوع
• استفراغ
• عدم احساس گرسنگی
• کاهش وزن بدون فعالیت جسمانی

علائم خون‌ریزی معده چیست؟

خون‌ریزی معده همیشه باعث درد نمی‌شود. گاهی اوقات اولین نشانه خون‌ریزی معده بروز علائم کم‌خونی است. این علائم عبارتند از:

• سرگیجه یا احساس سبکی سر
• ضعف
• خستگی
• تنگی نفس

مشاهده علائم زیر نشان‌دهنده خون‌ریزی شدید در ناحیه زخم معده است:

• وجود خون در مدفوع یا مدفوع سیاه و قیرمانند
• استفراغ خونی

نکته: در صورت مشاهده این علائم باید سریعاً به پزشک مراجعه شود.

چه مواردی علائم زخم معده را تشدید می‌کند؟

زخم معده در تماس با اسید معده بدتر می‌شود. برخی از افراد بعد از خوردن غذا و برخی دیگر با معده خالی درد بیشتری را تجربه می‌کنند. همچنین عوامل محرکی مانند سیگار کشیدن و مصرف الکل باعث تشدید علائم زخم معده می‌شوند و درمان آن را دشوارتر می‌کنند.

علل بروز زخم معده

زخم معده ممکن است در اثر عفونت ناشی از نوعی باکتری به نام هلیکوباکتر پیلوری و یا استفاده بیش از حد از داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی ایجاد شود. این دو مورد به تنهایی مسئول ایجاد 99 درصد از زخم‌های معده در سراسر جهان هستند.

هلیکوباکتر پیلوری

هلیکوباکتر پیلوری یک عفونت باکتریایی بسیار شایع است که بیش از نیمی از مردم در سراسر جهان با آن دست‌وپنجه نرم می‌کنند. این باکتری در معده انسان زندگی کرده و در بسیاری از افراد مشکل خاصی را به وجود نمی‌آورد. اما گاهی اوقات این باکتری‌ها بیش از اندازه رشد و تکثیر کرده و به بافت مخاطی معده حمله می‌کنند. این امر منجر به ایجاد التهابات و درنهایت بروز زخم معده می‌شود.

از دیگر مشکلاتی که در اثر تکثیر غیرعادی هلیکوباکتر پیلوری‌ها ایجاد می‌شود می‌توان به ورم معده (گاستریت) و سوء هاضمه اشاره کرد. این باکتری از طریق غذا یا ظرف غذای مشترک با فرد مبتلا، تماس با استفراغ آلوده و منبع آب مشترک انتقال پیدا می‌کند. همچنین هلیکوباکتر پیلوری مهم‌ترین دلیل ابتلا به سرطان معده نیز به حساب می‌آید.

مصرف بیش از حد داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAIDs)

ازجمله داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی می‌توان به مسکن‌های رایج بدون نسخه مانند ایبوپروفن، ناپروکسن و آسپرین اشاره کرد. این داروها در صورت تماس با پوشش معده سبب تحریک آن و مهار برخی از مواد شیمیایی که در ترمیم بافت مخاطی معده نقش دارند می‌شوند.

نزدیک به 30 درصد از افرادی که به‌طور منظم داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مصرف می‌کنند به زخم معده مبتلا می‌شوند.

سایر دلایل ابتلا به زخم معده

علاوه‌بر عواملی که به آن‌ها اشاره شد، دلایل دیگری نیز وجود دارند که سبب ابتلا به زخم معده می‌شوند. این دلایل عبارتند از:

• سایر عفونت‌ها: نفوذ سایر عفونت‌های باکتریایی، ویروسی یا قارچی در معده می‌تواند باعث ایجاد گاستریت فرسایشی شود. البته این موضوع بسیار نادر است.
• استرس فیزیولوژیکی شدید: تعادل pH معده در اثر استرس فیزیولوژیکی شدید تغییر کرده و اسیدی‌تر می‌شود. به همین علت افراد در دوران بهبودی از بیماری‌هایی که تهدیدکننده زندگی هستند یا هنگام جراحت فیزیکی، ممکن است دچار زخم معده ناشی از استرس شوند.

عوامل خطر ابتلا به زخم معده

علاوه‌بر مصرف NSAIDها، موارد زیر احتمال ابتلا به زخم معده را افزایش می‌دهد:

• سیگار کشیدن خطر بروز زخم‌های گوارشی را در افرادی که دچار عفونت هلیکوباکتر پیلوری هستند بالا می‌برد.
• نوشیدن الکل باعث تحریک و نازک‌شدن لایه مخاطی معده شده و میزان تولید اسید معده را افزایش می‌دهد.
• استرس درمان نشده
• مصرف غذاهای تند

نکته: این عوامل به تنهایی موجب زخم معده نمی‌شوند؛ اما می‌توانند در تشدید زخم معده و سخت‌تر شدن روند درمان تأثیر بگذارند.

تشخیص

اولین قدم در تشخیص زخم معده بررسی سوابق سلامتی فرد توسط پزشک و سپس معاینه او است. علاوه‌بر این، پزشک راجع به مصرف منظم داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی از فرد سؤال می‌پرسد. اگر علائم نشان‌دهنده وجود زخم معده باشند، ممکن است نیاز به بررسی معده با سایر روش‌های تشخیصی باشد.

اندوسکوپی

پزشک جهت تأیید قطعی ابتلا به زخم معده انجام اندوسکوپی را تجویز می‌کند. در این روش پزشک یک لوله منعطف متصل به دوربین (اندوسکوپ) را از طریق گلو وارد معده کرده تا وجود زخم را بررسی کند. درصورت مشاهده زخم، پزشک از آن بیوپسی (نمونه‌برداری) تهیه می‌کند.

آزمایش هلیکوباکتر پیلوری

افرادی که داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مصرف نمی‌کنند ولی دچار زخم معده هستند، احتمالاً به‌علت وجود عفونت هلیکوباکتر پیلوری به این بیماری مبتلا شده‌اند. آزمایش‌های تشخیص هلیکوباکتر پیلوری عبارتند از:

• آزمایش مدفوع
• آزمایش خون
• آزمایش تنفسی اوره

درمان زخم معده

درمان زخم معده در بیشتر موارد چند ماه طول می‌کشد. در مواردی که عامل اصلی زخم معده به‌درستی درمان نشود، امکان بازگشت مجدد آن وجود دارد.

روش‌های درمانی زخم معده شامل تغییرات سبک زندگی، مصرف دارو و در برخی موارد جراحی است.

دارو

زخم‌های معده در صورت عدم قرارگیری در معرض عواملی که باعث ایجادشان می‌شود، پس از مدتی بهبود پیدا می‌کنند. پزشکان زخم‌های معده معمولی را با ترکیبی از داروها برای کاهش اسید معده، پوشش و محافظت از زخم در طول فرآیند درمان و از بین بردن هر نوع عفونت باکتریایی درمان می‌کنند.

از جمله داروهایی که برای درمان این عارضه تجویز می‌شوند، می‌توان به این موارد اشاره کرد:

عمل جراحی

در موارد نادر که مصرف دارو مؤثر نباشد یا زخم معده باعث بروز مشکلات دیگری شود، نیاز به عمل جراحی است. به عنوان مثال، زخم معده‌هایی که خون‌ریزی دارند و یا باعث سوراخ شدن دیواره معده یا روده شده‌اند، باید تحت عمل جراحی قرار بگیرند. همچنین آن دسته از زخم‌های معده‌ که بدخیم هستند باید با عمل جراحی برداشته شوند. برخی از اعصاب معده که مسئول تولید اسید هستند، در موارد شدید که زخم‌های معده مزمن شده‌اند و دائم عود می‌کنند ممکن است طی جراحی بریده شوند.

درمان خانگی زخم معده

علاوه‌بر داروهای شیمیایی، درمان‌های خانگی نیز در درمان زخم معده مؤثر هستند. تغییر سبک زندگی ازجمله این روش‌هاست که به تسکین علائم زخم معده و کوتاه کردن مدت‌زمان فرایند درمان کمک می‌کند. ازجمله تغییرات سبک زندگی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• عدم مصرف غذاهای خاص: از مصرف غذاهایی که علائم زخم معده را تشدید می‌کنند باید اجتناب کرد.
• ترک سیگار: سیگار کشیدن مانع از بهبودی زخم معده شده و همچنین باعث بازگشت مجدد این بیماری پس از درمان می‌شود.
• کاهش مصرف کافئین و نوشیدنی‌های الکلی: این نوشیدنی‌ها باعث تشدید علائم زخم معده می‌شوند.
• عدم مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی
• مدیریت استرس: در افرادی که استرس دارند، علائم و نشانه‌های زخم‌های گوارشی شدت پیدا می‌کند.

پروبیوتیک‌ها

برخی درمان‌های خانگی مثل مصرف پروبیوتیک‌ها، در کاهش درد و علائم ناشی از زخم معده مؤثر هستند. مصرف پروبیوتیک‌ها به‌تنهایی برای درمان زخم معده کافی نیست و باید درکنار درمان دارویی مورد استفاده قرار گیرد.

پروبیوتیک‌ها میکروارگانیسم‌هایی هستند که به بازگرداندن تعادل باکتریایی دستگاه گوارشی کمک می‌کنند. بنابر تحقیقات انجام شده، پروبیوتیک‌ها هلیکوباکتر پیلوری را از بین نمی‌برند؛ بلکه می‌توانند مقدار این باکتری‌ها را کاهش دهند، روند درمان را سرعت ببخشند، و سبب بهبودی برخی از علائم شوند.

ازجمله منابع حاوی پروبیوتیک‌ها می‌توان به مکمل‌های آن، ماست و غذاهای تخمیری اشاره کرد.

میوه‌های رنگی

رنگ میوه‌ها ناشی از وجود ترکیباتی به نام فلاوونوئیدها است که از پوشش معده محافظت کرده و مانع از بروز زخم معده می‌شوند. فلاوونوئیدها با افزایش مخاط معده و جلوگیری از رشد هلیکوباکتر پیلوری از ایجاد زخم معده جلوگیری می‌کنند.

فلاوونوئیدها در میوه‌هایی مانند آنچه که در ادامه به آن‌ها اشاره شده است وجود دارند:

• سیب
• بلوبری
• انواع گیلاس و آلبالو
• لیمو و پرتقال
• آجیل

شیرین بیان

مصرف مکمل شیرین بیان در پیشگیری از بروز زخم معده و کمک به درمان آن مؤثر است. چراکه این مکمل‌ها به پیشگیری از رشد و گسترش هلیکوباکتر پیلوری کمک می‌کنند.

سیر

سیر به علت داشتن خواص ضدمیکروبی و ضدباکتریایی می‌تواند در مبارزه با بیماری‌ها مفید باشد. بنابر برخی مطالعات، مصرف سیر در پیشگیری از بروز زخم معده و گسترش هلیکوباکتر پیلوری و کمک به تسریع روند درمان آن مؤثر است.

رژیم غذایی

درصورت ابتلا به زخم معده، اجتناب از مصرف مواد غذایی‌ای که باعث تشدید زخم معده و طولانی‌شدن روند درمان آن می‌شوند از اهمیت بالایی برخوردار است. پس از مصرف غذاهایی با مقدار اسید زیاد برای بازگرداندن pH معده به شرایط طبیعی بهتر است از غذاهای قلیایی استفاده شود.

پیشگیری از زخم معده

برای پیشگیری از ابتلا به زخم معده یا بازگشت دوباره آن، رعایت موارد زیر توصیه می‌شود:

• شستن دست‌ها با آب و صابون و مصرف غذاهایی که به‌طور کامل پخته شده‌اند. در حال حاضر مشخص نیست که هلیکوباکتر پیلوری چگونه گسترش پیدا می‌کند. اما شواهدی وجود دارند که نشان می‌دهند این باکتری از انسان به انسان و از طریق آب و غذا انتقال پیدا می‌کند. با رعایت نکاتی مانند پخت کامل غذا و شستن دست‌ها به‌طور مرتب می‌شود از ابتلا به عفونت‌هایی مانند هلیکوباکتر باکتری پیشگیری کرد.
• کاهش مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی. رعایت نکات زیر به افرادی که به‌طور منظم از مسکن‌هایی استفاده می‌کنند که خطر ابتلا به زخم‌های گوارشی را افزایش می‌دهند، توصیه می‌شود:
  • مصرف داروهای NSAID همراه با غذا
  • در‌صورت امکان، جایگیزینی داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی با استامینوفن
  • مصرف داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی در دوزهای کم
• عدم مصرف الکل و کاهش سیگار کشیدن. این موارد باعث افزایش اسید معده یا سایش آن می‌شوند.

سخن پایانی

بسیاری از افراد مبتلا به زخم معده علائمی ندارند. در حالی که برخی دیگر علائمی مانند درد و سوزش معده را تجربه می‌کنند. شدت این دردها در افراد مختلف متفاوت بوده و در فاصله بین وعده‌های غذایی و در شب افزایش می‌یابد. درمان زخم معده شامل مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها، داروهای ضداسید و تغییرات سبک زندگی مانند ترک سیگار است.

نوبت شما

آیا تا به حال به زخم معده مبتلا شده‌اید؟ از چه روشی برای درمان آن استفاده کرده‌اید؟ اگر در این زمینه تجربه‌ای دارید آن را با ما و سایر خوانندگان به اشتراک بگذارید.

تیم نویسندگان

شهره اسمعیلی

شهره اسمعیلی دانش‌آموخته رشته زیست‌شناسی سلولی-مولکولی گرایش میکروبیولوژی از دانشگاه تهران است. او پس از اخذ مدرک کارشناسی به کشور آلمان مهاجرت نموده و در رشته بیوشیمی در دانشگاه Ludwig Maximillian University of Munich (LMU) در مقطع کارشناسی ارشد به تحصیل پرداخت. وی به‌مدت سه سال سابقه کار در مؤسساتی همچون Helmholtz Diabetes Center (HDC) وBavarian NMR Center (BNMRZ) در مونیخ آلمان را دارد. در HDC او روی پروژه potential mechanisms of exercised-induced improvements on diabetic dyslipidemia کار می‌کرد. در BNMRZ او در گروه Biomolecular NMR spectroscopy و در پروژه تحقیقاتیinvestigation of biomolecular structure of the hepatitis B virus مشارکت نمود. نتیجه همکاری او با گروه Biomolecular NMR Spectroscopy انتشار مقاله‌ای تحت عنوان « Introducing adjuvant-loaded particulate hepatitis B core antigen as an alternative therapeutic hepatitis B vaccine component » در ژورنال JHEP reports در سال 2024 شد.

مقالات:
https://doi.org/10.1016/j.jhepr.2023.100997

دکتر مهدیه بهشادفر

• کانسیلر چیست و چگونه باید از آن استفاده کرد؟
• پرایمر: انواع، مزایا و نحوه استفاده از آن
• انواع ویتامین‌های گروه ب و نقش آن‌ها در سلامت بدن
• کک و مک چیست؟ با علت بروز و روش‌های درمان آن آشنا شوید