مسمومیت غذایی از بروز تا تشخیص + درمان خانگی و دارویی

اگر حالا که در حال خواندن ‌این مقاله هستید، دچار مسمومیت غذایی شده‌اید یا قبلاً ‌این مشکل را داشته‌اید، حتماً می‌دانید که چه تجربه بدی می‌تواند باشد. در بعضی از موارد همین مسمومیت ساده، انگار بدترین بیماری بوده که ما می‌توانستیم در عمرمان تجربه کنیم.

دانستن ‌این که مسمومیت همیشه یک بیماری ساده و معمولی نیست و تجربه ثابت کرده که نباید آن را دست‌کم گرفت، شاید باعث شود تا جایی که امکان دارد بیشتر مراقب خودمان باشیم تا دچار مسمومیت نشویم و یا در صورت ابتلا به ‌این مشکل بتوانیم بدون اضطراب و ترس، در خانه  آن را درمان کنیم. پس برای کسب آگاهی بیشتر در مورد این بیماری به ظاهر ساده تا پایان مقاله همراه ما باشید.

چرا مسموم می‌شویم؟

علت اصلی مسمومیت غذایی، خوردن غذای آلوده است. میکروارگانیسم‌های بیماری‌زایی همچون باکتری‌ها، ویروس‌ها و انگل‌ها یا سموم آن‌ها، از رایج‌‌ترین علل ابتلا به مسمومیت غذایی هستند.

در این بین، باکتری‌ها رایج‌ترین عامل آلوده‌کننده مواد غذایی به شمار می‌روند، اما گروهی از ویروس‌ها با نام نوروویروس هم بسیار رایج و مشکل‌ساز هستند. (این ویروس‌ها با الکل از بین نمی‌روند؛ به همین علت در دوران همه‌گیری کووید-19، که اغلب افراد عادت کرده‌اند دست‌های خود را فقط با الکل ضدعفونی کنند، بسیار شایع شده‌اند.)

نوروویروس‌ها بیشتر در بزرگسالان شایع هستند. نوع دیگری از ویروس‌ها به نام روتاویروس‌ها در کودکان شایع‌تر بوده و مسئول قسمت عمده التهاب‌های معده‌ای-روده‌ای (گاستروانتریت) در کودکان هستند. خوشبختانه، برخلاف نوروویروس‌ها، الکل (اتانول 70%) قادر است روتاویروس‌ها را غیرفعال کند. البته این مسئله، نیاز به شستشوی دست‌ها با آب و صابون، به خصوص پیش از خوردن غذا را برطرف نمی‌کند.

موجودات بیماری‌زا یا سموم ناشی از آن‌ها در هر مرحله‌ای از فرآوری یا تولید، می‌توانند باعث آلودگی غذا شوند. به عنوان مثال در صورت نگهداری یا پخت نادرست مواد غذایی، حتی در خانه هم ممکن است غذا آلوده شود.

علائم مسمومیت غذایی که ظرف چند ساعت پس از مصرف غذای آلوده بروز می‌کند، اغلب به شکل تهوع، اسهال و استفراغ است. در بیشتر موارد، مسمومیت غذایی خفیف است و بدون استفاده از روش‌های درمانی خاص بهبود می‌یابد اما گاهی ممکن است بعضی از افراد برای بهبودی مجبور شوند به مرکز درمانی مراجعه کنند.

اگر شما دچار مسمومیت خفیف شده‌اید و ترجیح می‌دهید که آن را در خانه درمان کنید، در ادامه مقاله، اقدامات اولیه درمان مسمومیت غذایی را بخوانید.

علائم مسمومیت غذایی

علائم مسمومیت غذایی با توجه به منشأ آلودگی متفاوت هستند. بیشتر مسمومیت‌های غذایی یک یا چند مورد از علائم زیر را دارند:

• تهوع
• استفراغ
• اسهال آبکی یا خونی
• درد و گرفتگی شکم
• تب

این نشانه‌ها و علائم ممکن است چند ساعت بعد از مصرف غذای آلوده یا حتی چند روز و چند هفته بعد بروز کنند. معمولاً بهبود عوارض مسمومیت غذایی و مشکلات ناشی از آن چند ساعت تا چند روز طول می‌کشد. پس اگر بهبودی کامل شما قدری طول کشید نگران نباشید.

چه زمانی به پزشک مراجعه کنیم؟

گفتیم که مسمومیت غذایی معمولاً یک بیماری جدی نیست و با چند درمان ساده بهبود می‌یابد اما به این نکته دقت کنید که گاهی ماجرا به این سادگی نیست و بهتر است با دکتر مشورت کنید. اگر هر کدام از‌ این علائم را داشتید، حتماً سریع‌تر به پزشک مراجعه کنید.

• استفراغ پشت‌سر‌هم و عدم توانایی بلع و فرو دادن مایعات
• استفراغ یا مدفوع خونی
• اسهال به مدت بیشتر از سه روز
• درد یا گرفتگی شدید شکم
• تب با حرارت بالاتر از 38 درجه سانتی‌گراد
• علائم کم آبی بدن از جمله تشنگی بیش از حد، خشکی دهان، نداشتن ادرار یا کاهش حجم آن، ضعف شدید، گیجی یا منگی
• علائم عصبی همچون تاری دید، ضعف عضلانی و احساس گزگز یا مورمور شدن دست‌ها

علل مسمومیت غذایی

آلودگی مواد غذایی در هر مرحله از تهیه آن‌ها ممکن است اتفاق بیفتد: پرورش، کشت، فرآوری، نگهداری، حمل و نقل و یا آماده‌سازی. اغلب علت ‌این مشکل، آلودگی متقاطع (Cross Contamination) یعنی انتقال موجودات مضر از سطحی به سطح دیگر است.‌ این مشکل بیشتر برای مواد غذایی خام مانند سالادها می‌افتد. چون ‌این غذاها پخته نمی‌شوند و موجودات مضر قبل از مصرف از بین نمی‌روند و باعث مسمومیت غذایی می‌شوند.

بسیاری از باکتری‌ها، ویروس‌ها و انگل‌ها عامل ابتلا به مسمومیت غذایی هستند. جدول زیر تعدادی از عواملی که می‌توانند بیماری‌زا باشند، زمان بروز علائم و نحوه پخش و گسترش عامل بیماری‌زا را نشان می‌دهد.

عوامل خطر مسمومیت غذایی چیست؟

اینکه پس از خوردن غذای آلوده دچار مسمومیت شوید، بستگی به عامل بیماری‌زا، میزان تماس شما با منبع آلودگی، سن شما و وضعیت سلامتی‌تان دارد. اما مسمومیت برای بعضی افراد خطرناک‌تر است و باید بیشتر دقت کنند. گروه‌های پرخطر عبارت‌اند از:

• سالمندان: هرچه که سن بالاتر می‌رود، سرعت و کارآمدی واکنش سیستم ‌ایمنی نسبت به عوامل بیماری‌زا، دیگر مثل زمانی که جوان‌تر هستید نخواهد بود.
• زنان باردار: در طول بارداری، تغییرات سوخت‌وساز و گردش خون، خطر مسمومیت غذایی را افزایش می‌دهد. عکس‌العمل بدن در طول بارداری به مسمومیت شدیدتر است. در موارد نادر، جنین هم ممکن است بیمار شود.
• نوزادان و کودکان خردسال: سیستم‌‌ ایمنی کودکان هنوز به طور کامل، تکامل نیافته است. به همین دلیل مسمومیت می‌تواند برای آن‌ها بسیار خطرناک باشد.
• افراد مبتلا به بیماری‌های مزمن: ابتلا به یک بیماری مزمن مانند دیابت، بیماری کبدی یا ‌ایدز یا تحت شیمی‌درمانی یا پرتو درمانی بودن برای درمان سرطان، منجر به کاهش پاسخ سیستم ‌ایمنی می‌شود.
• افرادی که داروهای کورتونی مصرف می‌کنند: دارو‌های سرکوب‌کننده سیستم ایمنی و کورتیکواستروئید‌ها باعث سرکوب سیستم ایمنی شده و بدن را در برابر ابتلا به بیماری‌ها و عفونت‌ها آسیب‌پذیرتر می‌کنند.

عوارض مسمومیت غذایی

جدی‌‌‌ترین عارضه مسمومیت غذایی، کم‌آبی بدن (دهیدراتاسیون) است که به معنی از دست رفتن آب، املاح و مواد معدنی ضروری بدن در سطحی شدید و خطرناک است. اگر شما فرد بالغ و سالمی ‌هستید و برای جبران مایعات از‌دست‌رفته بدن به دلیل اسهال و استفراغ، به اندازه کافی آب می‌نوشید، با از دست رفتن آب مشکل جدی نخواهید داشت.

اما نوزادان، سالمندان و افراد مبتلا به نقص سیستم ‌ایمنی یا بیماری‌های مزمن، در صورت از دست دادن مقدار زیادی آب که نتوان آن را جبران کرد، دچار کم‌آبی شدید می‌شوند. در چنین مواردی، آن‌ها باید در بیمارستان بستری شوند و سرم و مایعات تزریقی دریافت کنند. در موارد شدید و حاد،‌ این کم‌آبی ممکن است کشنده باشد.

عوارض خطرناک مسمومیت‌های غذایی

به غیر از کم‌آبی شدید (و خطر تهدید حیات برای افراد آسیب‌پذیر) که می‌تواند در اثر مسمومیت غذایی با هر نوع میکروارگانیسمی ایجاد شود، در برخی از انواع مسمومیت‌های غذایی، بعضی از افراد مشخص ممکن است دچار عوارض جدی ‌دیگری شوند.‌ این مسمومیت‌ها عبارت‌اند از:

• عفونت ناشی از لیستریا: عوارض مسمومیت غذایی با لیستریا در جنین می‌تواند بسیار شدید باشد. در اوایل بارداری، مسمومیت با لیستریا ممکن است منجر به سقط جنین شود. ابتلا به‌ این عفونت در اواخر بارداری هم ممکن است باعث مرده‌زایی، زایمان زودرس و حتی ابتلای نوزاد به عفونتی کشنده پس از تولد شود، حتی اگر مسمومیت مادر خیلی خفیف باشد. نوزادانی که از عفونت لیستریا جان سالم به در می‌برند، ممکن است دچار آسیب عصبی بلندمدت و تاخیر در رشد و تکامل شوند.
• عفونت ناشی از E.Coli: برخی از انواع گونه‌های اشریشیا کولای می‌توانند باعث یک عارضه جدی به نام سندرم همولیتیک ـ اورمیک شوند.‌ این سندرم باعث آسیب پوشش داخلی مویرگ‌های خونی کلیه‌ها، و گاهی اوقات باعث نارسایی کلیوی می‌شود. سالمندان، کودکان زیر 5 سال و افرادی با سیستم ‌ایمنی ضعیف، در معرض خطر بالاتری برای ابتلا به ‌این عارضه هستند.

اگر شما در یکی از‌ این گروه‌های پرخطر قرار دارید، با مشاهده اولین نشانه اسهال زیاد یا خونی حتماً به پزشک مراجعه کنید.

راه‌های پیشگیری از مسمومیت غذایی

تا اینجا در مورد علت مسمومیت و درمان آن صحبت کردیم. اما مانند هر بیماری دیگری، در مسمومیت غذایی هم پیشگیری بهتر از درمان است. برای پیشگیری از ابتلا به مسمومیت غذایی در خانه، چند راهکار به شما پیشنهاد می‌کنیم:

• به طور مرتب دست‌ها، ظرف‌ها و مواد غذایی را بشویید: قبل و بعد از جابه‌جایی و آماده‌سازی غذاها، دستان خود را با آب گرم و صابون، به خوبی بشویید. برای شستن ظروف، تخته‌‌های برش و سطوح مورد استفاده، از آب و صابون و آب داغ استفاده کنید.
• مواد غذایی خام را از مواد غذایی آماده مصرف جدا نگه دارید: هنگام خرید، آماده‌سازی غذا یا نگهداری مواد غذایی، انواع گوشت خام، مرغ و ماهی را جدا از سایر مواد غذایی نگهداری کنید. با‌ این کار جلوی انتشار آلودگی متقاطع را می‌گیرید.
• غذا را با درجه حرارت مناسب بپزید: بهترین روش برای اطمینان از پخت غذا در درجه حرارت مناسب، استفاده از دماسنج است. شما می‌توانید با پخت اکثر مواد غذایی در درجه حرارت مناسب، عوامل بیماری‌زای آن را از بین ببرید. گوشت گوساله چرخ کرده را با حداقل دمای 72 درجه سانتی‌گراد، استیک یا کباب گوشت بره و گوشت گوساله را با دمای 63 درجه سانتی‌گراد، و گوشت جوجه و بوقلمون را با دمای 74 درجه سانتی‌گراد بپزید. ماهی و سایر غذاهای دریایی را هم حتماً به طور کامل بپزید.
• غذاهای فاسدشدنی را بلافاصله در یخچال یا فریزر بگذارید:‌ این کار را ظرف دو ساعت پس از خرید یا آماده‌سازی ‌این مواد غذایی انجام دهید. اگر دمای اتاق بالاتر از 32 درجه سانتی‌گراد است، غذاهای فاسدشدنی را ظرف یک ساعت در یخچال بگذارید.
• غذاها را به طور سالم یخ‌زدایی کنید: غذا را در دمای اتاق یخ‌زدایی نکنید.‌ ایمن‌‌ترین روش، یخ‌زدایی در یخچال است. اگر برای یخ‌زدایی از مایکروویو استفاده می‌کنید، دکمه یخ‌زدایی یا قدرت 50 درصد را در تنظیمات انتخاب کنید و بعد از یخ‌زدایی بلافاصله ماده غذایی را بپزید.
• اگر درباره سالم بودن غذا شک دارید، آن را دور بریزید: اگر مطمئن نیستید که غذا به شکل سالمی ‌آماده، ارائه یا نگهداری شده است، آن را دور بیندازید. غذاهایی که به مدت طولانی در دمای اتاق نگهداری شده باشند، ممکن است حاوی باکتری یا سمومی ‌باشند که با پختن از بین نمی‌روند. غذاهایی که از سلامتی‌شان مطمئن نیستید، امتحان نکنید و دور بیندازید. مصرف غذاهایی که مدت زیادی در دمای اتاق بوده‌اند، حتی در صورت داشتن ظاهر و بوی مطلوب هم، ایمن نیست.

نکات مهم پیشگیری از مسمومیت برای گروه‌های پرخطر

مسمومیت غذایی برای کودکان کم‌سن‌و‌سال، زنان باردار و جنین آن‌ها، سالمندان و افرادی با سیستم ‌ایمنی ضعیف، مشکلی جدی و خطرناک است.‌ اولین پیشنهاد به این افراد پیشگیری از ابتلا با احتیاط در مصرف مواد و اقلام خوراکی است. از جمله مواد خوراکی که این دسته از افراد باید در خوردن آن پرهیز کنند، عبارت‌اند از:

• گوشت قرمز یا گوشت پرندگان خام یا نیم‌پز
• ماهی یا صدف خام یا نپخته
• تخم‌مرغ خام یا نپخته یا غذاهای حاوی آن‌ها مانند خمیر شیرینی و بستنی خانگی
• جوانه خام مانند جوانه یونجه، لوبیا، شبدر و جوانه تربچه
• آب‌میوه‌ها و سرکه‌های غیرپاستوریزه
• شیر و محصولات لبنی غیرپاستوریزه
• پنیرهای نرم مانند فتا، بری، کاممبر، پنیر رگه آبی و پنیرهای غیرپاستوریزه
• پاته‌‌های یخچالی (‌نوعی غذا که در آن گوشت، ماهی، سبزیجات و میوه در خمیر پای قرار گرفته و در فر پخته می‌شود) یا انواع خوراک گوشت.
• هات‌داگ و کالباس نپخته

تشخیص مسمومیت غذایی

پزشکان معمولاً مسمومیت غذایی را به کمک سابقه دقیق شما تشخیص می‌دهند؛ از جمله‌ اینکه چه مدت است که مسموم شده‌اید، چه علائمی ‌دارید و چه غذاهایی مصرف کرده‌اید. همچنین پزشک طی معاینه علائم کم‌آبی بدن را بررسی می‌کند.

با توجه به علائم و وضعیت سلامتی‌تان، پزشک دستور انجام آزمایش‌های تشخیصی مانند آزمایش خون، کشت مدفوع یا آزمایش انگل را می‌دهد تا علت را پیدا کند و تشخیص قطعی بدهد.

با وجود همه بررسی‌ها و آزمایش‌ها گاهی نیز، علت مسمومیت غذایی تشخیص داده نمی‌شود.

درمان دارویی مسمومیت غذایی

درمان مسمومیت غذایی معمولاً به منبع بیماری و شناخته‌شده بودن آن و شدت علائم بستگی دارد. در بیشتر افراد ‌این مشکل بدون هیچ نوع درمانی و طی چند روز کوتاه رفع می‌شود، با‌این‌حال بهبود و درمان برخی از انواع مسمومیت غذایی مدت بیشتری طول می‌کشد.

• جایگزینی مایعات از‌دست‌رفته: مایعات و الکترولیت‌ها یعنی مواد معدنی مانند سدیم، پتاسیم و کلسیم که تعادل مایعات را در بدن شما حفظ می‌کنند، به دلیل اسهال مزمن از دست می‌روند و باید جبران شوند. برخی از کودکان و بزرگسالان با اسهال و استفراغ مزمن شاید نیاز به بستری شدن داشته باشند تا از طریق سرم (تزریق داخل وریدی)‌، نمک و مایعات دریافت کنند و کم‌آبی بدنشان، درمان یا از بروز آن جلوگیری شود.
• آنتی‌بیوتیک‌ها: اگر برخی علائم مسمومیت غذایی باکتریایی را داشته باشید و ‌این علائم شدید باشند، پزشک احتمالاً برای شما آنتی‌بیوتیک تجویز می‌کند. گاهی آنتی‌بیوتیک خوراکی را می‌توانید خودتان در منزل مصرف کنید. اگر مسمومیت غذایی ناشی از لیستریا باشد، نیاز به درمان از طریق آنتی‌بیوتیک‌های وریدی در بیمارستان دارید. در این موارد به طور کلی هرچه درمان زودتر شروع شود، بهتر است. در طول بارداری، درمان فوری آنتی‌بیوتیکی می‌تواند مانع تأثیر عفونت بر جنین شود.

البته آنتی‌بیوتیک‌ها به درمان مسمومیت‌های غذایی ناشی از ویروس‌ها کمک نمی‌کنند. در واقع، در برخی از مسمومیت‌های ویروسی و باکتریایی خاص، حتی آنتی‌بیوتیک‌ها علائم را بدتر هم می‌کنند. به همین دلیل درباره روش درمان حتماً با پزشکتان مشورت کنید.

اما در شرایط غیرحاد، بزرگسالانی که دچار اسهال غیرعفونی و غیرخونی شده‌اند و تب هم ندارند، احتمالاً نیاز به داروی ضد اسهال لوپرامید‌ یا بیسموت ساب سیترات ندارند. برای اطلاع و آگاهی بیشتر می‌توانید از پزشکتان در مورد این داروها سؤال کنید.

در برخی موارد حتی نباید اسهال را سریعاً متوقف کنید. بسته به نوع آلودگی و دلیل مسمومیت، گاهی اسهال کمک می‌کند میکروب‌ها سریع‌تر دفع شوند. پس اگر اسهال شده‌اید در مورد کنترل آن حتماً با پزشک مشورت نمائید.

درمان‌های خانگی مسمومیت غذایی

مسمومیت‌های غذایی اغلب بدون هیچ نوع درمانی طی 48 ساعت رفع می‌شوند. با این وجود برای بهبودی بیشتر و پیشگیری از ابتلا به کم‌آبی در دوران نقاهت،‌ پیشنهاد می‌کنیم این کارها را انجام دهید:

• به معده خود استراحت دهید. برای چند ساعت خوراکی نخورید.
• تکه‌ای یخ را بمکید یا جرعه‌جرعه آب بنوشید. (هرگز یخ را نجوید، این کار مینای دندان‌ها را نابود می‌کند.) همچنین می‌توانید آب گازدار ساده، عصاره گوشت ساده یا نوشیدنی بدون کافئین مصرف کنید. در صورت علائم کم‌آبی شدید یا اسهال می‌توانید از محلول‌‌های الکترولیت خوراکی آب‌رسان (ORS) استفاده کنید. هروقت که دفع ادرارتان عادی و رنگ ادرارتان شفاف شد و تیره نبود، نشانه آن است که آب کافی دریافت می‌کنید.
• پروبیوتیک‌ها. پزشک احتمالاً مصرف پروبیوتیک را تجویز می‌کند. به این نکته دقت کنید که پروبیوتیک‌ها انواع مختلفی دارند، پس حتماً قبل از مصرف پروبیوتیک، با پزشکتان مشورت کنید.

• به تدریج شروع به غذاخوردن کنید. آهسته‌آهسته شروع به مصرف غذاهای ساده، کم‌چرب و زود هضم مثل بیسکوییت‌های نمکی، نان تست، ژله، برنج و موز کنید. در صورت بازگشت حالت تهوع، دست از غذا خوردن بکشید.
• تا زمان بهبودی، برخی از مواد غذایی خاص را مصرف نکنید. از جمله محصولات لبنی، کافئین، الکل و غذاهای چرب و پرادویه، پرنمک و حاوی سبزیجات و گیاهان متنوع.
• سیگار نکشید. نیکوتین شرایط را بدتر می‌کند. در حقیقت نیکوتین همیشه همه چیز را بدتر می‌کند.
• استراحت. بیماری و کم‌آبی می‌تواند شما را خسته و ضعیف کند. بنابراین سعی کنید 2 تا 3 روز به مقدار کافی استراحت کنید تا بهتر شوید.

کلام آخر

مسمومیت غذایی با وجود اینکه جزو بیماری‌های پرخطر نیست اما نباید دست‌کم گرفته شود. درست است که در شرایط عادی می‌توان با درمان‌های خانگی بهبود پیدا کرد ولی در هر صورت اطلاع داشتن از چرایی و روند درمان این بیماری حتماً به شما کمک می‌کند تا اگر روزی به آن مبتلا شدید، با کمترین عوارض بتوانید درمان شوید و دوباره به روند عادی زندگی‌تان برگردید.

تجربه شما

هرکدام از ما تجربیاتی در مورد مسمومیت غذایی و درمان‌های خانگی آن داریم. اگر شما هم تجربه خاصی دارید، می‌توانید اینجا با ما و دیگر خوانندگان به اشتراک بگذارید.