همه چیز درباره پاراسومنیا یا خواب پریشی

واژه پاراسومنیا (خواب پریشی) شاید بسیار ناآشنا باشد اما حتماً برای شما هم پیش آمده که نتوانید به سادگی به خواب بروید یا هنگام بیدار شدن از خواب، حس کنید اصلاً خواب شبانه مطلوبی نداشته‌اید. اختلالات خواب مشکلات شایعی هستند که درصد قابل توجهی از افراد جامعه را در سنین مختلف درگیر می‌کنند و توجه به آن‌ها اهمیت زیادی دارد. چرا که کیفیت زندگی روزمره ما، با کیفیت خوابمان ارتباط تنگاتنگی دارد.

پاراسومنیا اصطلاحی جامع برای تعریف رفتارهای غیرمعمول یا حوادث ناخواسته‌ای است که افراد قبل از به خواب رفتن، هنگام خواب یا در طول دوره انگیختگی (Arousal period) بین خواب و بیداری تجربه می‌کنند. این رفتارها از نظر خصوصیات، شدت و دفعات به میزان قابل توجهی باهم تفاوت دارند. خواب پریشی در کودکان بیشتر از بزرگسالان شایع است اما این رفتارها در گروه‌های سنی مختلف ثبت شده‌اند.

با ما همراه باشید تا اطلاعات مفیدی در مورد پاراسومنیا و رویکردهای درمانی آن کسب کنید.

پاراسومنیا و مراحل خواب

از آنجا که بسیاری افراد تا مدت‌ها نسبت به درگیری خود با پاراسومنیا آگاه نیستند، و این اختلالات می‌تواند باعث بروز انواع مشکلات مربوط به سلامتی شود، دانستن این‌ که هر اختلال مربوط به کدام مرحله است، می‌تواند به شما در تشخیص دلیل بدخوابی یا خستگی‌ مداوم‌تان کمک کند.

پاراسومنیا در سه گروه طبقه‌بندی می‌شود: پاراسومنیای مربوط به مرحله NREM (خواب با حرکت غیرسریع چشم)، پاراسومنیای مربوط به مرحله REM (خوا‌ب با حرکت سریع چشم) و انواع دیگر.

خواب انسان از دو مرحله REM و Non-REM تشکیل شده‌ است که به دنبال هم به صورت یک چرخه در طول خواب تکرار می‌شوند. REM به معنای حرکات سریع چشم است که این ویژگی در مرحله Non-REM وجود ندارد. خواب انسان با مرحله Non-REM شروع می‌شود و به دنبال آن برای مدت کوتاهی وارد مرحله REM و خواب عمیق می‌شود و مجدداً این چرخه تکرار می‌شود.

انواع پاراسومنیای مربوط به مرحله NREM

شایع‌ترین پاراسومنیای مربوط به مرحله NREM با عنوان اختلالات دوره انگیختگی (حالت گذار از وضعیت خواب به بیداری) شناخته می‌شود. در این نوع خواب پریشی افراد دچار دوره‌های مکرر بیداری ناکامل و هوشیاری محدود در طول حمله هستند؛ همچنین اگر کسی سعی کند در زمان بروز این اختلال، آن‌ها را بیدار کند یا به تصور اینکه بیدار هستند، با آن‌ها گفتگو کند، ممکن است پاسخ‌های کوتاه یا نامفهومی به او بدهند. اکثر افرادی که این نوع اختلالات انگیختگی را تجربه می‌کنند، از اتفاقاتی که در طول حملات بر آن‌ها گذشته هیچ‌چیز را به یاد نمی‌آورند.

این اختلالات را در ادامه با هم می‌خوانیم.

1) انگیختگی همراه با گیجی (Confusional Arousals)

این نوع بیداری زمانی اتفاق می‌افتد که به نظر می‌رسد فرد از خواب بیدار شده است اما رفتارهای او غیرمعمول یا عجیب‌اند. ممکن است فرد گیج باشد، واکنشی به محیط اطرافش نشان ندهد، آهسته حرف بزند یا افکاری پریشان و سردرگم داشته باشد.

این نوع انگیختگی‌های همراه با گیجی‌ معمولاً در دو الی سه ساعت اول خواب -هنگام گذار از خواب عمیق به یک مرحله سبک‌تر- رخ می‌دهند. این دوره ممکن است تنها چند دقیقه طول بکشد یا برای مدت‌زمان طولانی‌تری ادامه داشته باشد. معمولاً افراد روز بعد از این نوع انگیختگی، یا ‌چیزی از آن به خاطر نمی‌آورند یا اطلاعات کمی به یاد دارند. این نوع انگیختگی همراه با سردرگمی در هر سنی ممکن است رخ دهد، اما بیشتر در کودکان مشاهده می‌شود.

برخی از عوامل محرکی که ممکن است موجب این اختلال شوند عبارت‌اند از:

• اختلالات خواب ناشی از مشکلات سلامتی (مانند تب)
• سفر
• بی‌خوابی ناگهانی
• میگرن
• برنامه‌های نامنظم خواب و بیداری
• برخی از مشکلات پزشکی مانند آسم شبانه
• عوامل مختل‌کننده خواب مانند آپنه (وقفه تنفسی) یا سندرم پای بی‌قرار

2) راه رفتن در خواب، یک پاراسومنیای قابل درمان

راه‌رفتن در خواب یا خواب‌گردی هنگامی رخ می‌دهد که فرد در حالی که هنوز خواب است از رختخواب خارج می‌شود؛ اما هوشیاری یا واکنش‌پذیری محدودی نسبت به محیط اطراف خود دارد. در این حالت فرد ممکن است رفتارهای پیچیده دیگری از خود نشان دهد. برای مثال، لباس‌های خود را مرتب کند.

راه‌رفتن در خواب گاهی می‌تواند به افراد آسیب بزند چون ممکن است فرد با اشیاء سر راه خود برخورد کند یا تعادل خود را از دست بدهد.

مشکلاتی مانند خستگی مفرط، استرس یا اضطراب، کمبود خواب، بیماری، محرک‌های فیزیولوژیک مانند مثانه پر یا مصرف الکل اغلب می‌تواند موجب این نوع خواب پریشی شود. در موارد خاص، خواب‌گردی پس از ارزیابی‌های مناسب با مصرف مقدار کمی از داروهای مشخص، قابل درمان است.

3) وحشت شبانه (وحشت خواب)

اختلال وحشت شبانه با وحشت و ترس شدید مشخص می‌شود، به صورتی که فرد به‌طور موقت نمی‌تواند به هوشیاری کامل دست پیدا کند. در این حالت فرد ناگهان رفتارهای ترس شدید، وحشت، گیجی یا تمایل به فرار از خود نشان می‌دهد.

بیشتر حملات وحشت شبانه بین 30 ثانیه تا سه دقیقه طول می‌کشند. گفته می‌شود که استرس عاطفی در طول روز، خستگی یا ایجاد بی‌نظمی در روتین خواب و بیداری، باعث تشدید این حملات می‌شود. بنابراین، تلاش برای رفع هریک از این عوامل محرک، به کاهش حملات وحشت شبانه کمک می‌کند.

4) اختلالات خوردن مرتبط با خواب

شاخصه اصلی این اختلالات پاراسومنیا، الگوهای خوردن غیرعادی است که بعد از انگیختگی از خواب و در حالتی بین خواب و بیداری رخ می‌دهد. بیشتر افراد مبتلا به این اختلال، واکنش‌پذیری محدودی در هنگام غذاخوردن از خود نشان می‌دهند و روز بعد یا چیزی به یاد نمی‌آورند یا اطلاعات بسیار کمی در خاطرشان است.

خطرات اختلالات خوردن مرتبط با خواب، شامل خوردن مواد سمی، صدمات ناشی از پخت و پز یا تهیه غذا و اثرات فیزیولوژیک خوردن ناسالم یا بیش از حد است.

انواع پاراسومنیای مربوط به مرحله REM

مرحله حرکات سریع چشم یا خواب عمیق هم اختلالات مربوط به خود را دارد که در ادامه با هم می‌خوانیم.

1) اختلال رفتاری خواب در مرحله REM

این اختلال مربوط به رفتارهای غیرعادی هنگام خواب و در مرحله REM است (مرحله‌ای که خواب‌دیدن در آن رخ می‌دهد) که احتمال دارد باعث مختل‌شدن خواب یا آسیب‌دیدگی فرد شود.

این اختلال معمولاً پس از رویاهای خشونت‌آمیز یا پر حادثه بروز می‌کند. رفتارهایی از جمله انقباضات عضلانی، حرف‌زدن، افتادن، لگد زدن، تکان دادن سریع دست‌ها، نشستن و ترک تخت‌ خواب.

اگر متخصصان این مشکل را به‌طور دقیق تشخیص دهند و سایر اختلالات احتمالی که الگوی رفتاری مشابه دارند، رد شوند، می‌توان از برخی داروها برای کاهش علائم این نوع خواب پریشی استفاده کرد.

2) فلج خواب مکرر منفرد (RISP)

فلج خواب (که به آن بختک هم گفته می‌شود) به حالتی گفته می‌شود که در آن، درست لحظه‌ای که به خواب می‌روید یا هنگام بیدارشدن، قادر به حرکت یا صحبت نباشید. طی حمله فلج خواب، شما کاملاً به آنچه اتفاق می‌افتد آگاه هستید.

فلج خواب مشکل نسبتاً شایعی است. بسیاری از افراد در طول زندگی خود حداقل یک ‌بار آن را تجربه می‌کنند. این نوع پاراسومنیا اگر از پیش نسبت به آن آگاهی نداشته باشید می‌تواند باعث وحشت شما بشود، اما اگر بدانید به زودی برطرف خواهد شد، می‌توانید آن را با آرامش بیشتری بگذرانید.

علت دقیق فلج خواب مشخص نیست، اما تحقیقات نشان می‌دهند که فلج خواب ممکن است با موارد زیر مرتبط باشد:

• نداشتن خواب کافی
• نداشتن برنامه منظم برای خواب، مانند کسانی که کارشان به صورت شیفتی است
• استرس ذهنی
• خوابیدن به پشت
• اختلالات خواب، مانند نارکولپسی (حمله خواب)
• برخی از مشکلات روحی‌روانی، مانند اختلالات دوقطبی، اختلال استرس پس از حادثه (PTSD)، اختلال هراس یا پانیک
• استفاده از برخی داروهای محرک، مانند داروهای اختلال کم‌توجهی- بیش‌فعالی (ADHD)
• اختلال مصرف مواد مخدر و اعتیادآور

اگرچه فلج خواب در بیشتر مواقع می‌تواند به اضطراب یا پریشانی هنگام به خواب رفتن منجر شود، اما این حالت بسیار کم اتفاق می‌افتد و به درمان نیازی ندارد. اگر دلیل فلج خواب مشخص باشد -مثلاً فلج خواب به علت کمبود خواب باشد- می‌توان با از بین بردن علت، این مشکل را برطرف کرد. در این مورد، گاهی اوقات، داروهایی که از ورود به مرحله REM هنگام خواب جلوگیری می‌کنند تجویز می‌شود.

3) اختلال کابوس شبانه

کابوس یا خواب بد ممکن است برای هرکسی پیش بیاید. کابوس‌ها زمانی به اختلال تبدیل می‌شوند که مکرر رخ دهند، کاملاً واضح باشند و حس تهدید زندگی یا تهدید امنیت به فرد بدهند.

این کابوس‌ها می‌توانند به خستگی مفرط، پریشانی و اندوه، کاهش توان شناختی و تشخیصی و اختلالات دیگر در طول روز منجر شوند. اختلال کابوس شبانه در اختلال استرس پس از حادثه (PTSD) نیز دیده می‌شود. فعالیت حرکتی غالباً در حملات کابوس محدود است. در کودکان مبتلا به این اختلال، علت اصلی، اغلب عوامل استرس‌زای روانی- ‌اجتماعی هستند.

در درمان این بیماری، برخی از داروها و رفتاردرمانی شناختی، به‌ویژه روش درمانی بازآفرینی خیالی (Image Rehearsal Therapy) مؤثرند.

انواع دیگر خواب پریشی

دسته سوم از انواع پاراسومنیا، منحصر به مرحله REM یا Non-REM نیستند.

1) سندرم انفجار سر

افراد مبتلا به این اختلال درست قبل از به خواب رفتن یا قبل از بیدارشدن از خواب، صدای بسیار بلندی را می‌شنوند یا احساس انفجار چیزی را در سر خود تجربه می‌کنند. همچنین ممکن است هنگام بیدارشدن یک پرتو نور خیالی را ببینند. فرد ممکن است دچار پرش یا انقباض عضله نیز بشود.

این نوع پاراسومنیا برای فرد احساس دائمی ترس و اضطراب ایجاد می‌کند. با این حال، سندرم انفجار سر دردناک نیست. برخی از افراد ممکن است هرشب به دفعات دچار حملات انفجار سر بشوند.

علت این سندرم مشخص نیست؛ اما احتمالاً بیشتر اوقات هنگامی رخ می‌دهد که خیلی خسته هستید یا استرس دارید. برای کنترل این نوع خواب پریشی داروهایی وجود دارد. اگر فکر می‌کنید به آن‌ها احتیاج دارید، بهتر است با پزشک خود مشورت کنید.

2) توهمات خواب

توهمات خواب، وقایعی خیالی هستند که بسیار واقعی به نظر می‌رسند. این وقایع عمدتاً بصری هستند، اما ممکن است حس شنوایی، لامسه، چشایی یا بویایی فرد را هم درگیر کنند. حتی ممکن است حس حرکتی این افراد نیز درگیر شود.

این نوع توهم را به‌راحتی می‌توان با خواب‌دیدن اشتباه گرفت. در این حالت، شاید مطمئن نباشید بیدار هستید یا خوابیده‌اید. ممکن است توهمات شبیه کابوس باشند. اما تفاوت در این است که زمانی که از یک کابوس بیدار می‌شوید، می‌دانید که آن اتفاقات هنگام خواب رخ داده‌اند و نمی‌توان آن‌ها را با واقعیت اشتباه گرفت. اما در مورد توهمات خواب، غالباً این یقین وجود ندارد و فرد ممکن است در بیداری هم آن‌ها را واقعی تصور کند.

توهمات مربوط به خواب ممکن است به درمان نیاز داشته باشند یا نیازمند درمان نباشند. اگر کارهای زیر را انجام دهید این اختلال می‌تواند با گذشت زمان کاهش یابد.

• خواب کافی داشته باشید
• برنامه‌ای منظم برای خواب داشته باشید
• از مصرف الکل، مواد مخدر و برخی داروها خودداری کنید

اگر این توهمات، خواب شما را مختل می‌کنند یا باعث اضطراب شما می‌شوند، پزشک ممکن است داروهایی برای کمک به شما تجویز کند. باید بدانید که اگر این حالات را همراه با خواب‌آلودگی شدید در طول روز تجربه می‌کنید، ممکن است دچار نارکولپسی (حمله خواب) شده باشید. در این حالت باید بلافاصله به پزشک متخصص مراجعه کنید.

3) شب ادراری

شب‌ادراری، به دفع غیر ارادی ادرار هنگام خواب گفته می‌شود. شب‌ادراری در کودکان خردسال بسیار شایع است. طبق نتایج بررسی‌های تخصصی زمانی این اتفاق به عنوان اختلال پاراسومنیا در نظر گرفته می‌شود که در افراد بالای ۵ سال، حداقل دو بار در هفته و به مدت حداقل ۳ ماه رخ بدهد.

از دلایل احتمالی شب ادراری می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• اضطراب
• عادت‌های خوردن و آشامیدن
• عفونت‌های دستگاه ادراری
• آپنه خواب
• یبوست
• مشکلات کلیه
• دیابت
• سابقه خانوادگی
• داشتن خواب سنگین

با شب ادراری کودکان چه کنیم؟

در ادامه، چند راه حل برای مشکل شب‌ادراری کودکان و به شما پیشنهاد می‌دهیم.

• با ملایمت و صبوری از فرزند خود بپرسید آیا مشکلی دارد یا خیر: با نگرشی حمایتی از فرزندتان سؤال کنید که آیا موردی باعث آزار و اذیت وی شده یا او را نگران، عصبانی یا غمگین کرده است؟
• یک تقویم داشته باشید: ثبت روزهای خشک (بدون شب‌ادراری) در مقابل روزهایی که فرزندتان شب‌ادراری داشته، می‌تواند درک بهتری از مشکل به شما بدهد تا بتوانید عوامل محرک احتمالی را شناسایی کنید.

• بهداشت خواب را بهبود ببخشید: داشتن زمان بیداری و خواب منظم و همچنین رعایت نکات دیگر بهداشت خواب، علاوه بر اثر مثبت بر کنترل انواع دیگری از پاراسومنیا، می‌تواند باعث بهبود کنترل مثانه در شب شود.

• زمان نوشیدن مایعات را در روز و شب تنظیم کنید: از این مسئله اطمینان حاصل کنید که فرزندتان در طول روز به مقدار کافی آب و مایعات نوشیده و بدنش هیدراته است. این موضوع کمک می‌کند تا او در شب و نزدیک به زمان خواب احساس تشنگی بیش از حد نکند و مجبور نشود شب‌هنگام، مایعات زیادی بنوشد.

• از متخصص اطفال کمک بگیرید: اگر کودک شما همچنان شب‌ادراری دارد، با متخصص اطفال خود مشورت کنید که آیا عوامل زمینه‌ای بالقوه‌ای وجود دارد که باید نگران آن‌ها باشید یا خیر.

4) حرف زدن در خواب، شایع‌ترین نوع پاراسومنیا

حرف‌زدن در خواب ممکن است در هر مرحله‌ای از خواب اعم از NREM یا REM رخ دهد. این که آیا حرف‌زدن در خواب با دیدن رؤیا ارتباط دارد یا خیر، هنوز ناشناخته است. حداکثر 66 درصد از افراد تجربه حرف‌زدن در خواب را داشته‌اند و این امر، این اختلال را به شایع‌ترین نوع پاراسومنیا تبدیل کرده است.

حرف‌زدن در خواب به فرد آسیب نمی‌رساند؛ اما اگر با انواع دیگر خواب پریشی مانند اختلال کابوس شبانه یا راه‌رفتن در خواب توأم شود، ممکن است به مشکل گسترده‌تری در خواب مرتبط باشد که به خواب ناپیوسته و ناکافی منجر می‌شود.

این اختلال اغلب در افراد مبتلا به اختلال استرس پس از حادثه یا PTSD دیده می‌شود. هرچند، نباید همه موارد حرف‌زدن در خواب را ناشی از یک مشکل روحی‌-روانی بدانیم.

علت حرف‌زدن در خواب هنوز به‌طور کامل مشخص نیست، با این حال روش‌های اثبات‌شده‌ای برای برطرف‌کردن این مشکل وجود دارند. اگرچه همانند اغلب اختلالات خواب، تمرکز بر بهداشت خواب، می‌تواند مفید باشد.

جمع‌بندی

پاراسومنیا می‌تواند کیفیت خواب شما را کاهش دهد و همچنین به دلیل کمبود استراحت می‌تواند خطر بروز مشکلات سلامتی، تصادف و حوادث دیگری برایتان به همراه داشته باشد.

خوش‌بختانه پاراسومنیا قابل درمان است. بنابراین اگر در خواب رفتارهای غیرمعمول دارید، مهم است که به پزشک مراجعه کنید. پزشک می‌تواند در تشخیص علل زمینه‌ای اصلی مشکل شما کمک کرده و بهترین درمان را برایتان تجویز کند.

از تجربه خودتان در مورد پاراسومنیا بگویید

همان ‌طور که در این مقاله خواندید، اختلالات خواب انواع بسیاری دارند که برخی از آن‌ها رایج و برخی نادرند. بنابراین احتمال آن بالاست که هرکدام از ما حداقل یک‌بار نوعی پاراسومنیا یا خواب پریشی را تجربه کرده باشیم. اگر شما هم تاکنون به اختلال خواب دچار شده‌اید از آن برایمان بگویید. همچنین اگر پرسشی در این زمینه دارید مطرح نمایید تا پاسخگوی شما عزیزان باشیم.