اغلب ما وقتی واژه فلج را می‌شنویم، به نوعی از کار افتادگی دائمی فکر می‌کنیم، اما در مورد فلج بل این‌طور نیست. فلج بل (Bell’s Palsy) یا فلج صورت به ضعف شدید عضلات یک طرف صورت گفته می‌شود که اگر چه ممکن است نگران‌کننده باشد اما اکثر افراد به طور کامل بهبود می‌یابند. برای آشنایی بیشتر با علائم و راه‌های درمان این بیماری تا انتهای مقاله با ما همراه باشید.
فلج بل چیست؟
فلج بل یک حمله غیر قابل توضیح از فلج شدن یا ضعف عضلات صورت است. این حمله به طور ناگهانی آغاز و در طول 48 ساعت بدتر می‌شود. این وضعیت در نتیجه آسیب به عصب صورت (هفتمین عصب مغزی) ایجاد می‌شود. پس از این حمله معمولاً درد و ناراحتی در یک طرف صورت یا سر به وجود می‌آید.
بررسی اجمالی
علائم فلج بل همانطور که گفته شد، ضعف ناگهانی در عضلات صورت است. در اغلب موارد این ضعف موقتی است و طی چند هفته به میزان قابل توجهی بهبود می‌یابد. ضعف عضلات باعث می‌شود که نیمی از صورت شل و آویزان و لبخند یک‌طرفه شود و چشم قسمت فلج‌شده صورت نیز در برابر بسته شدن مقاومت کند.
این نوع فلج صورت با عنوان فلج حاد محیطی صورت با علت نامشخص نیز شناخته می‌شود و می‌تواند در هر سنی رخ دهد. علت دقیق این بیماری مشخص نیست اما این باور وجود دارد که این فلج می‌تواند ناشی از تورم و التهاب عصبی باشد که عضلات یک طرف صورت را کنترل می‌کند و یا واکنشی پس از یک عفونت ویروسی باشد.
همانطور که گفته شد، این بیماری برای اغلب افراد موقتی است. علائم معمولاً در مدت چند هفته بهبود می‌یابند و البته زمان لازم برای بهبودی کامل نیز در حدود شش ماه است. فقط تعداد کمی از افراد ممکن است علائم این نوع از فلج صورت را در طول زندگی با خود داشته باشند. عود مجدد فلج بل نیز اگرچه غیرممکن نیست، اما طبق برخی مطالعات انجام‌شده، این مسئله نادر بوده و تنها در حدود 8 درصد از موارد بروز می‌کند.
علائم فلج بل
علائم و نشانه‌های فلج بل به صورت ناگهانی بروز می‌کند و می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- شروع ناگهانی ضعف خفیف تا فلج کامل در یک طرف صورت که در مدت چند ساعت تا چند روز اتفاق می‌افتد
- افتادگی صورت و سخت شدن ایجاد حالت‌های مختلف چهره مانند لبخند زدن
- ناتوانی در بستن چشم در سمت درگیر صورت
- جاری شدن آب از دهان
- درد در اطراف فک یا داخل گوش یا پشت گوش در سمت درگیر
- افزایش حساسیت به صداها در سمت مبتلا
- سردرد
- از دست دادن حس چشایی در دو سوم جلوی زبان
- ایجاد تغییرات در مقدار اشک و بزاق
در موارد بسیار نادر، فلج بل می‌تواند اعصاب دو طرف صورت را درگیر کند. میزان آن طبق مطالعات و بررسی‌های آماری، یک در هر پنج میلیون نفر اعلام شده است.
در تصویر فوق، مسیر عصب صورت را در سمت راست تصویر (سمت چپ صورت) و علائم قابل مشاهده فلج صورت را در سمت مقابل مشاهده می‌نمایید.
چه موقع به پزشک مراجعه کنیم؟
در صورت بروز هر نوع فلج باید سریعاً به پزشک مراجعه کنید زیرا ممکن است این فلج علامتی از سکته مغزی باشد. البته فلج بل در اثر سکته مغزی ایجاد نمی‌شود، اما سکته مغزی می‌تواند علائم مشابهی ایجاد کند و باعث فلج صورت هم بشود.
البته به جز فلج بل و سکته مغزی، مشکلات و بیماری‌های دیگری نیز وجود دارند که باعث فلج صورت می‌شوند. مواردی نظیر سندرم رامسی هانت (یا رمزی هانت) و سندرم موبیوس از جمله این عوامل هستند. در ادامه به طور خلاصه با این دو سندرم آشنا می‌شوید.
پس بسیار مهم است که در صورت مشاهده ضعف یا افتادگی صورت حتماً از پزشک خود مشورت بگیرید تا بتواند علت اصلی و شدت بیماری را تشخیص داده و درمان مناسب را آغاز کند.
سندرم رامسی هانت چیست؟
از علائم اولین این سندرم می‌توان به بروز جوش‌ها و تاول‌های دردناک روی صورت و به خصوص اطراف گوش اشاره کرد. همانطور که گفته شد، این سندرم یکی از عواملی است که می‌تواند باعث فلج یک‌طرفه صورت بشود. این اختلال توسط ویروس واریسلا زوستر (ویروس عامل ایجاد آبله‌مرغان) به وجود می‌آید. حتی اگر فردی در کودکی به آبله مرغان مبتلا شده باشد، احتمال دارد ویروس در بدن او به صورت نهان باقی بماند و حتی پس از سال‌ها، به علل مختلف مانند ضعف سیستم ایمنی، ویروس دوباره فعال شده و عصب صورت را آلوده کند. در چنین شرایطی ممکن است فلج صورت در همان سمتی که گوش آلوده شده است، به وجود بیاید.
سندرم رامسی هانت یا رمزی هانت ممکن است باعث وز وز گوش و حتی از دست رفتن موقتی یا دائمی شنوایی در سمت آسیب‌دیده شود که این عوارض در فلج بل غیرمعمول است.
سندرم موبیوس چیست؟
سندرم موبیوس نوعی اختلال ژنتیکی و مادرزادی است که به دلیل اشکال در تکامل برخی رشته‌های عصبی صورت ایجاد می‌شود. بسته به اینکه کدام عصب یا عصب‌های صورت دچار اختلال تکاملی باشند، علائم بیماری متفاوت هستند. مشکلات حرکتی صورت، مشکل در بلع، ناتوانی در کنترل حرکات چشم، و حتی مشکلات ساختاری اسکلتی و مشکلات تنفسی نیز جزو علائم و عوارض این سندرم هستند.
در کل اگر فردی به طور ناگهانی به فلج صورت مبتلا شود، احتمال سندرم موبیوس منتفی است زیرا همانطور که گفتیم این یک اختلال مادرزادی است که در زمان جنینی ایجاد می‌شود.
علت بروز فلج بل
اگرچه دلیل اصلی بروز این مشکل به طور قطع مشخص نیست، اما اغلب در اثر عفونت ویروسی به وجود می‌آید. ویروس‌هایی که باعث فلج بل می‌شوند، ویروس‌های عامل بیماری‌های زیر هستند:
- تبخال دستگاه تناسلی و یا سایر نواحی بدن (هرپس سیمپلکس)
- آبله مرغان و بیماری پوستی زونا (هرپس زوستر)
- عفونت مونونوکلئوز (اپشتین-بار Epstein-Barr)
- عفونت‌های سایتومگالوویروس
- بیماری‌های تنفسی (آدنو ویروس)
- سرخجه
- اوریون
- آنفلوانزا (آنفلوانزای تیپ B)
- بیماری “دست، پا و دهان” (ناشی از ویروس کوکساکی Coxsackievirus)
عصبی که عضلات صورت شما را کنترل می‌کند، از یک مسیر استخوانی باریک عبور کرده و به صورت می‌رسد. در فلج صورت این عصب معمولاً در اثر یک عفونت ویروسی ملتهب و متورم می‌شود. علاوه بر عضلات صورت، این عصب بر حس چشایی، اشک، بزاق و استخوان کوچک وسط گوش نیز تأثیر می‌گذارد. توجه داشته باشید که فلج بل گاهی اوقات با موارد زیر همراه است:
- دیابت
- فشار خون بالا
- جراحت
- سموم (توکسین‌ها)
- بیماری لایم (نوعی بیماری عفونی باکتریایی که در اثر گزش گونه خاصی کنه ایجاد می‌شود)
- سندرم گیلن باره (یک بیماری خود ایمنی نادر که در آن سیستم ایمنی به بخشی از اعصاب محیطی حمله می‌کند)
- سارکوئیدوز (نوعی بیماری که با رشد مجموعه‌های کوچکی از سلول‌های التهابی [گرانولوم] در بخش‌های مختلف بدن -معمولاً در ریه‌ها و غدد لنفاوی- مشخص می‌شود)
- میاستنی گراویس (نوعی فلج ماهیچه‌ای)
- مالتیپل اسکلروزیس یا ام اس
عوامل خطر
احتمال بروز فلج بل در این افراد بیشتر است:
- افراد مبتلا به عفونت دستگاه تنفسی فوقانی مانند آنفلوانزا یا سرماخوردگی
- بانوان باردار به‌ویژه در سه ماهه سوم بارداری یا در هفته اول پس از زایمان
- افراد مبتلا به دیابت
میزان بروز این نوع فلج، در زن و مرد تفاوتی ندارد. این بیماری قبل از ۱۵ سالگی و بعد از ۶۰ سالگی کمتر دیده می‌شود. حملات مکرر فلج بل نادر است اما در برخی موارد سابقه خانوادگی حملات مکرر وجود دارد که نشان‌دهنده احتمال نقش داشتن عوامل ژنتیکی در بروز این بیماری است.
عوارض فلج بل
موارد خفیف فلج بل به طور معمول در مدت یک ماه بهبود پیدا می‌کند، اما در موارد شدیدتر که فلج کامل اتفاق می‌افتد، روند بهبودی تا حدودی متفاوت است. عوارض این بیماری می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- آسیب برگشت‌ناپذیر به عصب صورت
- رشد مجدد غیرطبیعی رشته‌های عصبی که ممکن است منجر به انقباض غیر ارادی برخی از عضلات در هنگام تلاش برای حرکت دادن عضلات دیگر شود (سینکینزی Synkinesis). به عنوان مثال ممکن است هنگام لبخند زدن، چشم در طرف آسیب‌دیده بسته شود.
- نابینایی جزئی یا کامل چشمی که به طور کامل بسته نمی‌شود به دلیل خشکی بیش از حد و خراشیده شدن قرنیه (پوشش شفاف محافظ چشم). این مورد در صورت مراقبت صحیح، قابل پیشگیری است.
فلج بل چگونه تشخیص داده می‌شود؟
تشخیص فلج بل بر اساس تظاهرات بالینی (ضعف حاد عصب صورت یا فلج در یک طرف صورت با شروع در کمتر از 72 ساعت) و با رد سایر علل احتمالی انجام می‌گیرد و هیچ آزمایش خاصی برای تأیید تشخیص این اختلال وجود ندارد.
به طور کلی پزشک فرد بیمار را از نظر ضعف قسمت‌های بالا و پایین صورت معاینه می‌کند. در بیشتر موارد این ضعف در هر دو عضله فوقانی و تحتانی صورت از جمله پیشانی، پلک و یا دهان ایجاد می‌شود. اگر چه در اغلب موارد بررسی‌های معمول آزمایشگاهی یا تصویربرداری ضروری نیست، اما گاهی این اقدامات می‌تواند به تشخیص پزشک کمک کند و یا احتمال وجود بیماری‌های دیگری را که می‌توانند باعث ضعف یا فلج صورت شوند، رد کند.
آزمایشی به نام الکترومیوگرافی (EMG) یا نوار عصب و عضله می‌تواند وجود آسیب عصبی را تأیید کرده و شدت درگیری اعصاب را تعیین کند. در این آزمایش از الکترودهای سیمی بسیار نازکی استفاده می‌کنند که به عضله متصل شده و تغییرات فعالیت الکتریکی را در هنگام حرکت و استراحت عضله ارزیابی می‌کند. آزمایش خون نیز گاهی اوقات می‌تواند به تشخیص سایر مشکلات از جمله دیابت و عفونت‌های خاص کمک کند. ضمن اینکه تصویربرداری تشخیصی با استفاده از ام آر آی (MRI) یا سی تی اسکن هم می‌تواند سایر دلایل ساختاری فشار بر عصب صورت را رد کرده و وضعیت اعصاب دیگر را نیز مشخص کند.
فلج بل چگونه درمان می‌شود؟
اگر فلج بل تازه شروع شده باشد، استروئیدها (کورتون‌ها) بسیار مؤثر هستند و می‌توانند احتمال بهبود عملکرد عصب صورت را افزایش دهند. در بیشتر موارد استروئیدهای خوراکی باید در صورت امکان تا 72 ساعت پس از شروع علائم مصرف شوند تا احتمال بهبود عملکرد صورت افزایش یابد. البته ممکن است این داروها برای برخی افراد دارای بیماری‌های زمینه‌ای به اندازه لازم تأثیرگذار نباشد و یا بعضی افراد قادر به مصرف کورتون‌ها نباشند.
علاوه بر استروئیدها، داروهای ضد ویروسی نیز ممکن است باعث بهبودی عملکرد اعصاب صورت شوند؛ هرچند فواید آن‌ها دقیقاً مشخص نیست. مسکن‌هایی مانند آسپیرین، استامینوفن یا ایبوپروفن هم ممکن است درد بیمار را تسکین دهند. افرادی که داروهایی با نسخه پزشک مصرف می‌کنند، برای جلوگیری از تداخل دارویی باید قبل از مصرف هرگونه داروی بدون نسخه با پزشک خود مشورت کنند.
عامل مهم دیگر در درمان این بیماری، محافظت از چشم است. فلج صورت می‌تواند توانایی پلک زدن طبیعی چشم را مختل کند و چشم را در معرض تحریک و خشک شدن قرار دهد. مرطوب نگه داشتن چشم و محافظت از آن در برابر اجسام خارجی، آسیب‌ها و صدمات به‌ویژه در هنگام شب بسیار مهم است. قطره‌های لوبریکانت چشمی مانند اشک مصنوعی یا پماد چشم یا ژل و چشم‌بندهای طبی نیز مؤثر هستند.
سایر روش‌های درمانی مانند فیزیوتراپی، ماساژ صورت یا طب سوزنی هم می‌توانند باعث بهبود جزئی عملکرد عصب صورت و کاهش درد شوند.
درباره انجام جراحی با هدف کاهش فشار روی عصب نیز بحث‌هایی صورت گرفته است اما نتیجه‌بخش بودن آن هنوز قطعی نیست. در موارد نادر ممکن است برای کاهش ناهنجاری‌ها و اصلاح برخی آسیب‌ها مانند بسته نشدن پلک یا کج بودن لبخند به جراحی زیبایی یا ترمیمی نیاز باشد.
مراقبت در خانه
غیر از درمان‌هایی که فرد از پزشک دریافت می‌کند، برخی رویکردهای مراقبتی نیز برای کاهش حداکثری عوارض فلج صورت، لازم است.
- تمرینات صورت
با شروع بهبودی عصب صورت، منقبض کردن و شل کردن مستمر عضلات صورت می‌تواند به تقویت آن‌ها کمک کند.
- مراقبت از دندان
اگر دهان بی‌حس باشد یا حس آن کم باشد، فرد متوجه جمع شدن غذا در دهان نمی‌شود و نهایتاً منجر به پوسیدگی دندان یا بیماری لثه خواهد شد. مسواک زدن و استفاده از نخ دندان به صورت منظم، می‌تواند از چنین مشکلاتی جلوگیری کند.
- تغییر نحوه غذا خوردن
در صورت وجود مشکل بلع، فرد بیمار باید لقمه‌های کوچک بردارد، غذا را خوب بجود و به آهستگی غذا بخورد. انتخاب غذاهای نرم مانند ماست نیز برای کمک به حل مشکل توصیه می‌شود.
- مسکن‌های بدون نسخه
برای رفع هرگونه ناراحتی مصرف مسکن‌ها می‌تواند مفید باشد. البته به دلیل عملکرد متفاوت مسکن‌ها، بهتر است حتی برای انتخاب مسکن بدون نسخه نیز با پزشک خود مشورت کنید.
پیش آگهی فلج بل
پیش آگهی افراد مبتلا به فلج بل معمولاً بسیار خوب است. شواهد بالینی نشان می‌دهد که بهبودی در 85 درصد موارد به صورت خودبه‌خود و در مدت سه هفته اتفاق می‌افتد و در نهایت بیشتر افراد عملکرد طبیعی صورت خود را دوباره به دست می‌آورند. البته بعضی افراد هم ممکن است با باقی ماندن ضعف خفیف در صورت و یا ایجاد نقایص متوسط تا شدید مواجه شوند. فلج صورت می‌تواند عوارضی از یک آسیب یا بیماری زمینه‌ای قبلی داشته باشد؛ مانند حرکات غیر ارادی دهان هنگام تلاش برای پلک زدن یا بهبود ناقص ضعف عضلات صورت که منجر به مشکلات گفتاری (دیس آرتری Dysarthria) شود.
تجربه شما درباره فلج بل
آیا شما یا فردی که می‌شناسید، تجربه ابتلا به بیماری فلج بل را داشته‌اید؟ چنانچه پاسختان مثبت است، برای ما از شیوه‌های درمانی مورد استفاده بنویسید و اینکه مدت‌زمان درگیری با این بیماری، موقت و کوتاه بوده یا در دوره‌ای طولانی ادامه یافته است؟ تجربه‌های شما حتماً برای خوانندگان دیگر ما مفید خواهد بود. همچنین اگر پرسشی در مورد این اختلال دارید، مطرح نمائید تا کارشناسان ما پاسخگوی شما باشند.
منابع
https://www.medicalnewstoday.com/articles/158863
https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/bells-palsy
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/bells-palsy/symptoms-causes/syc-20370028
https://www.ninds.nih.gov/disorders/patient-caregiver-education/fact-sheets/bells-palsy-fact-sheet
